Artykuł

Aneta Baranowska

Dzieci z rodzin rozwiedzionych


Rozwód staje się coraz powszechniejszym, a zarazem coraz bardziej akceptowanym zjawiskiem w naszym społeczeństwie (Brett 2002: 137). Według danych z rocznika demograficznego 2012, w 2011 roku rozpadło się aż 64 594 małżeństw, w tym 37 692 z dziećmi [1].

Rozwód związany bywa z wieloma traumatycznymi wydarzeniami, wymuszającymi zmiany i konieczność adaptacji do nowej sytuacji. Na liście najbardziej stresujących zdarzeń, zaproponowanej przez Holmesa i Rahe'a (za: Adamczak 1985: 43) zajmuje drugie miejsce, tuż po śmierci współmałżonka. Rozwód jest przełomowym wydarzeniem nie tylko w życiu osób dorosłych, ale także w dziecięcym doświadczeniu (Jabłoński 2008: 11).

Reakcja dziecka na rozstanie rodziców zależy od szeregu czynników: wieku dziecka w chwili rozwodu rodziców, jego płci, osobowości, dojrzałości intelektualnej i emocjonalnej, rozmiaru konfliktu między rodzicami, sytuacji ekonomicznej opiekuna, z którymi dziecko mieszka, jakości relacji pomiędzy byłymi partnerami (Dembo 1997: 403; Chojnacka 2003: 41).

U dzieci w wieku przedszkolnym (3-6 lat) w obliczu rozwodu rodziców dochodzi do regresji, czyli cofania się w rozwoju. Dzieci te przestają radzić sobie z podstawowymi czynnościami życia codziennego, np. z ubieraniem się czy korzystaniem z toalety. Odczuwają strach przed chwilowym rozstaniem, cierpią na bezsenność, płaczą, szybko się złoszczą, stają się podrażnione, bierne i wymagające (Dembo 1997: 404).

Dzieci rozpoczynające naukę szkolną (6-9 lat) cechuje irracjonalny lęk przed porzuceniem, moczenie nocne i bezsenność. Zmagając się w tym wieku z rozwodem rodziców, stają się przygnębione, smutne, często uciekają w świat fantazji, by choć na chwilę zapomnieć o stresującym wydarzeniu w ich życiu. Charakteryzuje je także niskie poczucie własnej wartości, trudność w nawiązywaniu kontaktów, nadmierna drażliwość (Hart 2006: 36; Chojnacka 2003: 41-42; Joede 2007: 18).

Starsze dzieci (9-12 lat) znacznie lepiej rozumieją zmiany zachodzące w ich rodzinie, ale podobnie jak młodsze nie potrafią sobie z nimi poradzić. Czują się gorsze, porzucone, niepotrzebne. Często za rozpad rodziny obwiniają rodzica, z którym mieszkają. Stosują również pewne mechanizmy obronne, takie jak: ucieczka w marzenia, przyjmowanie ról dorosłych (np. biorąc na siebie odpowiedzialność za obowiązki domowe), czy zaspokajanie swoich potrzeb poza rodziną, np. w grupach rówieśniczych (Hart 2006: 37; Chojnacka 2003: 42).

Adolescenci (12-18 lat) doświadczający rozwodu rodziców izolują się od świata zewnętrznego, nierzadko popadając w depresję. Ponadto mają trudności z uczestnictwem w związkach emocjonalnych z innymi ludźmi. Chodzi tu przede wszystkim o problem zarówno obdarzania kogoś miłością jak i przyjmowania tej miłości. Badania pokazały, że w sytuacjach bliskich kontaktów często pojawia się u nich lęk przed utratą bliskiej osoby i przed przyszłym rozpadem potencjalnego związku. Obawy te wywołują pewne strategie przybierające formę: uczciwości, rozwagi, ostrożności, rozwiązłości czy dystansowania się, wykorzystywania innych. Ich zadaniem jest uchronienie młodego człowieka przed kolejną stratą (Farnicka 1999: 67-70).

W literaturze przedmiotu zwraca się uwagę na odmienny sposób przeżywania rozpadu związku rodziców przez chłopców i dziewczynki. Ci pierwsi wyrażają swoje problemy w zewnętrznym zachowaniu. Bywają bardziej wymagający, agresywni, niespokojni, wykazują mniej samokontroli. Trudnością dla nich staje się bezpośrednie oraz dokładne wyrażanie uczuć oraz życzeń. W obliczu sytuacji problemowych przejawiają mniejszą zdolność adaptacji i mniejszą chęć nawiązania relacji. Nierzadko przeceniają swoje możliwości, ukrywają swoje lęki i słabości. Dziewczęta natomiast głębiej przeżywają swoje problemy, ale wykazują większe umiejętności dostosowania się do otoczenia. Bywają także skłonne do depresyjnych nastrojów i lęków. Ponadto są mniej odporne na dolegliwości psychosomatyczne. W przeciwieństwie do chłopców, potrafią wyrażać swoje emocje oraz dzielić się swoimi doświadczeniami i przeżyciami (Joede 2007: 21-22).

Niezależnie od wieku i płci, każde dziecko dotkliwie odczuwa zmianę ustalonego rytmu dnia, podziału obowiązków, a nade wszystko utratę poczucia bezpieczeństwa, jakie do tej pory dawała świadomość wsparcia ze strony matki i ojca. Niekorzystny bywa także obniżony poziom warunków materialnych, prestiżu, zmiany kręgu kolegów oraz przedszkola czy szkoły (Farnicka 1999: 67).

Rozwód wpływa negatywnie na zachowanie uczniów w szkole i poziom ich osiągnięć szkolnych (Dembo 1997: 404). U dzieci wychowujących się w rodzinach rozbitych zauważalna jest mniejsza motywacja do nauki. Często przychodzą na lekcje nieprzygotowane, bez odrobionej pracy domowej, mają problem ze skupieniem uwagi na zajęciach, przeszkadzają nauczycielom, wagarują, nierzadko powtarzają klasę (Kuśmierz 2000: 137-139).

Jak wynika z badań Wallerstein, proces radzenia sobie z rozwodem rodziców może trwać nawet 10 lat. Aby ostatecznie pogodzić się z rozpadem małżeństwa rodziców, należy przejść aż sześć etapów. W pierwszym z nich zadaniem dziecka jest uświadomienie sobie rzeczywistości rozstania najbliższych, znalezienie przyczyn tego wydarzenia, zrozumienie zmian, jakie wywołało w rodzinie. Następnie dziecko powinno oderwać się od konfliktu rodziców i wznowić zwykłe dążenia - powrócić do codziennych zajęć, zabaw, obowiązków. Kolejnym zadaniem jest uporanie się ze stratami wynikającymi z rozwodu, a następnym radzenie sobie z gniewem i samoobwinianiem się. W piątym etapie dziecko powinno zaakceptować trwałość rozwodu. Długoletni proces radzenia sobie z rozstaniem najbliższych kończy osiągnięcie przez dziecko realistycznych nadziei dotyczących związków interpersonalnych (Farnicka 2000: 19-21).

Przedstawiona powyżej charakterystyka dzieci zmagających się z rozwodem rodziców dowodzi, że rozpad rodziny stwarza trudną sytuację natury psychologicznej dla jej członków, wywołując szereg reperkusji, zwłaszcza w życiu małoletnich dzieci. Skutki tej sytuacji można złagodzić poprzez niesienie dzieciom odpowiedniej pomocy psychologiczno-pedagogicznej (Poraj, Rostowski 2003: 6). Działania te powinny być podejmowane nie tylko w środowisku rodzinnym, ale również w szkole, jako instytucji wspomagającej funkcję wychowawczą rodziny. Do obowiązków tej placówki oświatowej, nauczycieli, wychowawców grup wychowawczych oraz specjalistów (np. pedagogów, psychologów, logopedów) należy organizowanie i świadczenie pomocy psychologiczno-pedagogicznej uczniom, ich rodzicom oraz nauczycielom [2]. Pomoc ta powinna polegać na "rozpoznawaniu i zaspokajaniu indywidualnych potrzeb rozwojowych i edukacyjnych ucznia oraz rozpoznawaniu indywidualnych jego możliwości psychofizycznych, wynikających z różnych sytuacji", w tym również z sytuacji kryzysowej lub traumatycznej [3], czyli sytuacji trudnej do zniesienia, zagrażającej życiu, zdrowiu lub równowadze psychicznej jednostki i utrudniającej powrót do normalnego funkcjonowania (Muszyński 2008: 99). Pomoc w tym przypadku powinna polegać na podjęciu w stosunku do dzieci takich działań, które prowadzą do przywrócenia stanu naruszonej równowagi życiowej, zdrowotnej lub psychicznej, czyli przezwyciężenia kryzysu, jakiego doświadcza dana osoba (Muszyński 2008: 99). Zapotrzebowanie na tego rodzaju pomoc w przypadku dzieci z rodzin rozwiedzionych ma miejsce najczęściej w pierwszej fazie radzenia sobie z rozpadem małżeństwa najbliższych, czyli w momencie, gdy dziecko dowiaduje się o odejściu matki lub ojca. W tym czasie należy pomóc dziecku w zrozumieniu istoty rozwodu.

Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z dnia 30 kwietnia 2013 r. w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach (§ 3.1) działania pomocowe przysługują również uczniom odnoszącym niepowodzenia edukacyjne, uczniom wychowujących się w rodzinach, w których dochodzi do zaniedbań środowiskowych np. na skutek pogorszonej sytuacji materialnej, a także uczniom z trudnościami adaptacyjnymi związanymi np. ze zmianą środowiska edukacyjnego. Dzieci w obliczu rozwodu swoich najbliższych przejawiają również tego rodzaju problemy. Pomoc w ich przypadku powinna przyjąć formę pomocy restytucyjnej - długodystansowej, planowej i systematycznej, polegającej na "wyprowadzaniu z trudnego położenia życiowego: ze stanu zagubienia i bezradności i doprowadzeniu do pełnej zdolności kierowania własnym życiem, realizacji założonych celów lub zadań i radzenie sobie z przeciwnościami" (Muszyński 2008: 99).

Pomoc ta powinna być świadczona w formie zajęć specjalistycznych: korekcyjno-kompensacyjnych (w przypadku słabszych wyników w nauce), socjoterapeutycznych, (w momencie występowania zaburzeń w zachowaniu np. agresji) oraz innych zajęć o charakterze terapeutycznym: warsztatów integracyjnych, porad i konsultacji [4]. Tego rodzaju działania pomocowe powinny być realizowane także na lekcjach wychowawczych. W ich trakcie nauczyciele powinni podejmować tematy związane z różnorodnymi sytuacjami rodzinnymi, nie tylko tymi odnoszącymi się do rodzin pełnych, ale analizować np. kwestie dotyczące samotnego rodzicielstwa (Hammer, Turner, za: Dembo 1997: 404). Jeśli to możliwe, uczniowie wychowujący się bez ojców powinni być umieszczani w klasach, w których uczy mężczyzna (tamże). W radzeniu sobie z rozwodem rodziców może pomóc również bogata oferta zajęć pozalekcyjnych realizowanych w szkole. Udział w ciekawych przedsięwzięciach pozwoli dziecku choć na chwilę zapomnieć o stresującej sytuacji w domu rodzinnym (Farnicka 2000: 21).

Wszelkie działania pomocowe podejmowane wobec dzieci powinna poprzedzić wstępna identyfikacja ich problemu (Muszyńska 2001: 328). Trafne zdiagnozowanie trudności czy kryzysu zwiększy prawdopodobieństwo udzielenia skutecznej pomocy, dostosowanej do potrzeb dziecka. Istotne jest, aby w trakcie udzielania dzieciom pomocy kompensacyjnej i restytucyjnej nauczyciele, wychowawcy oraz specjaliści przestrzegali następujących zasad postępowania wobec osoby potrzebującej pomocy w rozwiązywaniu problemu:
  • zasady poufności,
  • zasady poszanowania autonomii ucznia wymagającego pomocy,
  • zasady włączania ucznia do współpracy w procesie rozwiązywania problemu,
  • zasady okazywania zainteresowania trudnością ucznia i chęci udzielenia mu pomocy,
  • zasady dążenia do pełnego zrozumienia problemu ucznia i okazywania tego zrozumienia,
  • zasady unikania krytyki, ocen i moralizowania,
  • zasady unikania przedwczesnych interpretacji,
  • zasady unikania nadmiernego pocieszania (Muszyńska 2001: 342).

W procesie pomagania szczególnego znaczenia nabiera trzecia zasada. D. Johnson (za: Muszyńska 2001: 338) stwierdza, że nawet przy dużej znajomości specyfiki trudności doświadczanych przez jednostkę nie da się za nią rozwiązać problemu. To pomocobiorca musi ostatecznie zdecydować, jak należy mu pomóc, dokonując wglądu w swoją sytuację i w siebie samego.

Współudział uczniów w rozwiązywaniu problemu jest istotny z kilku powodów. Po pierwsze, wyzwala aktywność uczniów. Po drugie, podnosi ich poczucie własnej wartości, przekonuje o ich możliwościach i umiejętnościach. Po trzecie, osoba zmagająca się z trudnościami zyskuje pewność, że przyjęty do realizacji sposób rozwiązania problemu jest z zgodny z jej interesem, z systemem jej wartości (tamże).

Ważnym elementem procesu udzielania pomocy dzieciom w szkole jest zapewnianie im poczucia wsparcia (Joede 2007: 17). W przypadku dzieci z rodzin rozwiedzionych szczególnego znaczenia nabiera wsparcie emocjonalne, polegające na "przekazywaniu w toku interakcji emocji podtrzymujących, uspokajających, odzwierciedlających troskę, pozytywne ustosunkowania do osoby wspieranej". Dzięki takiej interakcji osoby w trudnym położeniu życiowym, a więc np. dzieci, których rodzice się rozstają, mogą uwolnić się od własnych napięć i negatywnych uczuć wyrażając swoje obawy, smutki. Prowadzi to nie tylko do większego poczucia własnej wartości, ale wpływa również pozytywnie na samopoczucie, wyzwala poczucie nadziei. Kluczowe znaczenie ma także wsparcie informacyjne, czyli "wymiana w toku interakcji takich informacji, które sprzyjają lepszemu zrozumieniu sytuacji, położenia życiowego, problemu". Nauczyciele powinni informować uczniów o tym, czym jest rozwód, dlaczego ludzie się na niego decydują czy jak przebiega sprawa rozwodowa w sądzie. Nauczyciele nie powinni zapomnieć również o wsparciu instrumentalnym, czyli "instruktażu polegającym na przekazywaniu informacji o konkretnych sposobach postępowania" np. jak dziecko powinno się zachować względem rodziców (Sęk, Cieślak 2004: 19-20).

Chcąc zwiększyć skuteczność świadczonej dzieciom pomocy, osoby odpowiedzialne za jej udzielanie powinny współpracować także z rodzicami uczniów. Badania wykazały, że rozwodzący się rodzice stosują nieprawidłowe postawy i metody wychowawcze, poświęcają swoim pociechom mało uwagi. Ponadto cechuje ich tzw. "syndrom rodzicielskiej alienacji", polegający na wrogim nastawieniu do siebie byłych małżonków, wzajemnych oskarżeniach i pretensjach (Hart 2006: 47). Zjawiska te powodują, że dzieci wychowują się w atmosferze pełnej napięć i konfliktów, co z pewnością dodatkowo utrudnia długoletni proces radzenia sobie z rozwodem rodziców i potęguje nieprzystosowanie społeczne dzieci i młodzieży (Cudak 2003: 30).

Pomoc rodzicom uczniów przybiera w szkole formę: porad, konsultacji, warsztatów i szkoleń [5]. Działania pomocowe muszą polegać przede wszystkim na uświadamianiu im znaczenia ich obecności w życiu dziecka, zwłaszcza w tak stresującej sytuacji jaką jest rozwód najbliższych mu osób. Nauczyciele, wychowawcy grup wychowawczych, specjaliści powinni zachęcać rodziców do wspierania swoich dzieci, zapewniania ich o swojej miłości, okazywania im współczucia i zrozumienia, spędzania z nimi więcej czasu, panowania nad konfliktami z partnerem, negatywnie odbijającymi się na psychice dzieci, umożliwiania dzieciom kontaktów z rodzicem, który odszedł (Joede 2007: 103-104). Zadaniem kadry pedagogicznej powinno być również dostarczenie rodzicom informacji na temat miejsc, w których otrzymają profesjonalną pomoc np. specjalistycznych poradni wychowawczych i rodzinnych, pomagających rozwiązywać problemy i konflikty rodzinne, pokonywać trudności rozwojowe czy zaproponowanie mediacji rodzinnej (tamże: 116-121). Nauczyciele powinni utrzymywać kontakty z obojgiem rodziców, również z tym, któremu sąd nie przyznał prawa do sprawowania opieki nad dzieckiem (Hammer, Turner, za: Dembo 1997: 404). Wszystkie te wyżej opisane czynności zminimalizują niszczące skutki rozwodu i ułatwią dziecku powrót do normalnego życia.


    Autorka jest pedagogiem, doktorantką Wydziału Studiów Edukacyjnych UAM w Poznaniu. Artykuł opublikowano w miesięczniku "Wychowawca".


Bibliografia


  • Adamczak M., Krytyczne zdarzenia życiowe i radzenie sobie z nimi ? wybrane zagadnienia, [w:] Waligórska B. (red), Elementy psychologii klinicznej, Poznań 1985.
  • Brett D., Bajki, które leczą, cz. 2, Gdańsk 2005.
  • Chojnacka W., Reakcje dzieci na rozwód rodziców, [w:] "Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze" 2003, nr 3.
  • Cudak H., Zaburzenia w zachowaniu dzieci z rodzin rozwiedzionych, [w:] Poraj G., Rostowski J. (red), Zagrożenia życia rodzinnego, Łódź 2003.
  • Dembo M.H., Stosowana psychologia wychowawcza, przeł. Z. Toeplitz, Warszawa 1997.
  • Farnicka M., Jak sobie poradzić z rozwodem rodziców, [w:] "Problemy Rodziny" 1999, nr 3.
  • Farnicka M., Sposoby radzenia sobie z rozwodem przez dzieci, [w:] "Wychowanie na co dzień" 2000, nr 3.
  • Hart A.D., Rozwód. Jak ratować dzieci, przeł. M. Ciszewska, Poznań 2006.
  • Jabłoński K., Rozwód? Jak go przeżyć, Warszawa 2008.
  • Joede W., Jak uchronić dziecko przed skutkami rozwodu rodziców. Poradnik dla rodziców, przeł. A. Kleszcz, Kraków 2007.
  • Kuśmierz W., Wpływ rodziny rozbitej na sytuację szkolną dzieci, [w:] "Życie Szkoły" 2000, nr 3.
  • Muszyńska E., Diagnoza i pomoc w rozwiązywaniu indywidualnych problemów uczniów, [w:]
  • Miluska J. (red.), Psychologia rozwiązywania problemów szkoły, Poznań 2001.
  • Muszyński H., Opieka w systemie pojęć, [w:] Pawłowska R., Jundziłł I. (red), Pedagogika opiekuńcza. Przeszłość ? Teraźniejszość ? Przyszłość, Gdańsk 2008.
  • Poraj G., Rostowski J. (red), Zagrożenia życia rodzinnego, Łódź 2003.
  • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 30 kwietnia 2013 r. w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach.
  • Sęk H., Cieślak R. (red), Wsparcie społeczne, stres i zdrowie, Warszawa 2004.
  • http://www.csopoid.pl/statystyka_rozwodow.html [dostęp: 18.10.2013].



Opublikowano: 2014-01-20



Oceń artykuł:


Skomentuj artykuł
Zobacz komentarze do tego artykułu