Reklamy
Artykuł
Maciej Wojewódka
Alienacja rodzicielska (PA), a zespół alienacji rodzicielskiej (PAS)
W związku z tym, że Polska do niedawna była jednym z nielicznych krajów w którym prowadzono badania nad tzw. zespołem alienacji rodzicielskiej (ang. parental alienation syndrome - PAS), wraz ze zwróceniem uwagi na uproszczenia i nieścisłości jego pierwotnej wersji - omawianie tej tematyki rozpoczynam od przedstawienia właśnie tego zjawiska (a właściwie grupy zjawisk o różnym stopniu nasilenia), po czym stopniowo będę przechodzić do omawiania problematyki alienacji rodzicielskiej (ang. parental alienation - PA) i jej negatywnych efektów, znacznie szerzej opisujących ten rodzaj przemocy emocjonalnej.
Zespół alienacji rodzicielskiej - to efekty zachowań rodzicielskich, będących skutkiem stosowania rozwiązań prawnych, dotyczących rozwiązywania małżeństwa, przyznających główną opiekę nad dzieckiem jednemu z rodziców i mogące wpływać u dziecka na powstawanie m. in. zachowań autodestrukcyjnych, blokadę własnej indywidualności, łatwość uzależniania się, obniżoną samoocenę, gniew, agresję, depresję, niepokój, a nawet tendencje samobójcze.
Do następstw zespołu alienacji rodzicielskiej (PAS) zostały zaliczone także trudności w budowaniu intymnych związków, towarzyszące przez całe życie problemy z tożsamością, choroby psychiczne, problemy emocjonalne oraz zaburzenia seksualne w dorosłym życiu. Dziecko wykazujące zespół alienacji rodzicielskiej (PAS) może być zaangażowane w oczernianie i obmawianie rodzica z którym nie mieszka, a nawet żywić wobec niego nienawiść i odmawiać widywania się z nim. Zjawisku PAS mogą towarzyszyć także nadpobudliwość i lęki, a jego zaawansowanej fazie problemy neurotyczne i psychosomatyczne, takie jak bóle głowy, brzucha, astma, problemy z przemianą materii i trudności z zasypianiem, a dziecko może być związane z pierwszoplanowym opiekunem nawet więzią opartą na fantazjach paranoicznych dotyczących drugoplanowego opiekuna (rodzica).
Na występowanie takich negatywnych problemów u dziecka może wpływać także proces alienacji rodzicielskiej.
W praktyce istnieją różne definicje określające zespół alienacji rodzicielskiej (PAS), które jednak nie obejmują wszystkich możliwych negatywnych skutków alienacji rodzicielskiej ani postaw z jej zakresu.
Alienacją rodzicielską, stanowiącą przemoc emocjonalną wobec dziecka, mogą być szantaż emocjonalny, okazywanie w obecności dziecka niechęci wobec drugiego rodzica, wzbudzanie niechęci do niego, a także niedopuszczanie do kontaktu z nim czy inne manipulacje.
Gama zachowań indukujących u dziecka negatywne emocje, postawy i przekonania wobec drugiego rodzica, prowadzących do wywołania zaburzeń pomiędzy dzieckiem, a drugim rodzicem jest duża i niestety często bagatelizowana lub nawet wspierana przez funkcjonowanie prawa rodzinnego i jego otoczenie, a także najbliższe otocznie alienatora i inne instytucje.
Możemy tutaj zauważać również takie mechanizmy typowe dla destrukcyjnych sekt jak totalitaryzm, przemoc i psychomanipulacje, kierowane wobec dziecka, wspomagane jednocześnie, w innych sytuacjach, okazywaniem temu samemu dziecku miłości, czasem w destrukcyjnej formie.
Zajmując się tym problemem należy także umieć i chcieć odróżnić konflikt pomiędzy rodzicami wynikający np. z wypalania się erotycznej treści związku od prowokowania konfliktu (nawet z ewentualnym wciąganiem do niego dziecka) aby wykorzystać wadliwe procedury z zakresu funkcjonowania prawa rodzinnego, w celu wyrugowania z życia dziecka drugiego rodzica lub ograniczenia ich wzajemnych kontaktów do minimum.
Niezależnie od efektów wpływu przemocy emocjonalnej wobec dziecka stosowanej przez pierwszoplanowego opiekuna, na powstawanie i utrwalanie problemów u dziecka mogą mieć wpływ także postawa, zaburzenia i zachowanie drugiego rodzica, mogące być m. in. wynikiem reakcji na tą formę przemocy, w tym celowego ich wywoływania, a także postawa, zaburzenia i zachowania dziadków macierzystych czy nowego partnera rodzica, którzy niejednokrotnie sprawują w znacznym stopniu opiekę nad dzieckiem.
Niestety problem jednokierunkowej alienacji rodzicielskiej jest niejednokrotnie nierozumiany bądź nawet ukrywany w opiniach psychologicznych oraz w praktyce funkcjonowania prawa rodzinnego pod takimi nadużywanymi lub niewłaściwie używanymi określeniami jak: konflikt rodzinny, konflikt rodzicielski czy walka o dziecko, co sugeruje wspólną odpowiedzialność za powstawanie problemów u dziecka i pozwala na zachowanie status quo w funkcjonowaniu prawa rodzinnego, w tym na wspieranie pod pozorem ochrony dziecka od skutków tego konfliktu praktycznego oddzielania od tego dziecka (poza systemem wizyt) drugiego rodzica (zazwyczaj ojca), podczas formalnego rozchodzenia się rodziców.
Taka postawa pozwala na rozszerzanie się rynku usług z zakresu pomocy prawnej i psychologiczno - terapeutycznej i oczywiście stwarza warunki do nasilania procesu alienacji rodzicielskiej.
W literaturze wskazuje się na trzy pierwotne, określone formy zespołu alienacji rodzicielskiej - łagodną, umiarkowaną i ostrą. Badania nad zjawiskiem alienacji rodzicielskiej rozpoczął amerykański psychiatra sądowy - dr Richard Gardner. W późniejszym czasie pojawiły się kolejne prace z tego zakresu. W Polsce pierwsze badania dotyczące PAS były prowadzone w Instytucie Ekspertyz Sądowych im. prof. dr Jana Sehna. Jednak materiał badawczy w tym zakresie nie jest zbyt szeroki, na co mogły wpłynąć także działania mające na celu zdyskredytowanie zjawiska, z wykorzystywaniem metod manipulacji społecznych.
Do objawów PAS twórca koncepcji zaliczył takie nieuzasadnione zachowania dziecka wobec oddzielonego rodzica (drugoplanowego opiekuna) jak jego aktywne oczernianie, uzasadniane błahymi powodami, wyłącznie negatywny stosunek czy wrogość. Ponadto wyalienowane dziecko, zdaniem Gardnera, jest przekonane o niezależności swoich sądów ("fenomen niezależnie myślącego") chociaż posługuje się argumentami i sformułowaniami zapożyczonymi od głównego opiekuna, jednocześnie go wspierając. Nie wykazuje przy tym poczucia winy z powodu własnego postępowania, a negatywną postawę rozszerza na pozostałych członków rodziny oddzielonego rodzica.
Psycholog z Instytutu Ekspertyz Sądowych im. prof. dr Jana Sehna, dr Alicja Czerederecka, w publikacji "Syndrom oddzielenia od drugoplanowego opiekuna (PAS) - przydatność analizy w badaniach sądowych w kontekście krytyki zjawiska" ustosunkowała się również do krytyki zjawiska, rekomendując jego użyteczność m. in. w "ustalaniu źródeł zaburzeń, ocenie nasilenia objawów i przewidywania konsekwencji dla dalszego rozwoju dziecka" oraz wprowadzając swoje poprawki do jego koncepcji. W dostępnych materiałach szkoleniowych dla sędziów orzekających w sprawach rodzinnych z 2008 roku wskazała także m. in. na konieczność zrewidowania i dopracowania sformułowań, przeprowadzenie dokładniejszych badań, odrzucenie pochopnych wniosków i uproszczeń, indywidualne podejście do zjawiska oraz na potrzebę przygotowania rozwiązań w przypadku występowania sytuacji skrajnych.
Z kolei w materiałach przygotowanych przez dr Alicję Czerederecką, w 2008 roku na zlecenie Ministerstwa Sprawiedliwości znajdujemy wskazanie na udział postawy drugiego opiekuna w pogłębianiu zjawiska oraz na potwierdzającą (w wyniku badań prowadzonych w ostatnich latach) rolę składników przyczynowo-skutkowych pomiędzy "stosowaniem przemocy emocjonalnej przez głównego opiekuna, a kształtowaniem się u dziecka zaburzeń w postaci odrzucania drugiego opiekuna, a nawet jego najbliższego środowiska".
Dr Alicja Czerederecka wskazuje w swojej opinii także, że nie jest błędny fakt powoływania się na objawy lub zależności będące efektem relacji pomiędzy pierwszoplanowym opiekunem i dzieckiem jako opisane przez dr Richarda Gardnera pod nazwą PAS. Jednak uważa, że obecnie byłoby lepsze używanie określenia "oddzielenie od drugoplanowego opiekuna". Jednocześnie nie zaleca ona rozpoznawania określonych form PAS i dużą ostrożność w proponowaniu określonych zaleceń rozwiązywania sytuacji rodzinnej.
W publikacji "Manipulowanie dzieckiem przez rodziców rywalizujących o udział w opiece", zamieszczonej w nr 4 (25) kwartalnika "Dziecko Krzywdzone" z 2008 roku Czerederecka wskazuje na:
Z badań, które przeprowadziły we wspomnianym Instytucie Teresa Jaśkiewicz-Obydzińska i Alicja Czerederecka wynika również, że postawa dziecka nie jest jednoznacznie wroga wobec wyalienowanego rodzica, a ewoluuje od negatywnej do pozytywnej, a wobec głównego opiekuna na odwrót, a ponadto występuje niezgodność deklarowanego i rzeczywistego nastawienia dziecka do obojga rodziców podczas omawianej sytuacji.
Pierwotna definicja dr Richarda Gardnera wskazywała, że PAS to "zaburzenie występujące u dziecka, które w kontekście rozwodu rodziców jest zaangażowane w deprecjonowanie jednego z rodziców". Przy czym Gardner wskazuje także występowanie tylko jednego kierunku alienacji rodzicielskiej, przedstawia stanowisko dziecka tylko jak jednoznacznie negatywne (przy silniejszych stopniach PAS), ogranicza występowanie problemu tylko do kontekstu rozwodu rodziców oraz podaje trzy różne określenia syndromu (zespołu), nie wszystkie jednoznacznie zdefiniowane, co powoduje, że PAS nie jest już jednoznacznym syndromem.
Warto tu wskazać, że negatywne efekty alienacji rodzicielskiej mogą być nawet odwrotne niż wskazane przez Gardnera w ośmiopunktowych cechach, które określił on jako typowe dla PAS np. dziecko może okazywać agresję wobec alienatora czy nawet uciec od niego.
Dr Alicja Czerederecka w publikacji "Syndrom oddzielenia od drugoplanowego opiekuna (PAS) - przydatność analizy w badaniach sądowych w kontekście krytyki zjawiska" wskazuje także za Słownikiem psychologicznym PAS, jako "zaburzenia prezentowane przez dziecko, które pod wpływem manipulacji ze strony jednego z opiekunów, zwykle pełniącego pierwszoplanową rolę w wychowaniu dziecka, przesadnie krytykuje i dewaluuje drugiego opiekuna, nie przejawiając przy tym poczucia winy i wstydu, a niezbędnym warunkiem stwierdzenia zaburzenia jest przekonanie dziecka, że wyraża własną opinię".
Oczywiście i ta definicja nie obejmuje wszystkich skutków alienacji rodzicielskiej np. sytuacji gdy dziecko celowo kłamie w sądzie lub wobec psychologa, kuratora czy biegłego psychologa, bojąc się późniejszych konsekwencji ze strony głównego opiekuna lub osób, które mieszkają z nim na stałe.
Reasumując, omawiane zjawisko określane jako PAS wywołują bezpośrednie lub pośrednie zachowania rodzica, zazwyczaj z którym dziecko mieszka na stałe. Skutki i kierunek alienacji rodzicielskiej mogą być, jak już uprzednio wskazałem, szersze. Warto zwrócić także uwagę, że koncepcja PAS określa stan, a określenie alienacji rodzicielskiej jest określeniem zachowań alienatora.
Amerykański psycholog sądowy dr Douglas Darnall zdefiniował alienację rodzicielską jako zespół zachowań świadomych lub nieświadomych, które mogą wywoływać zaburzenia w relacjach pomiędzy dzieckiem, a drugim rodzicem.
Warto jednocześnie wskazać, że alienacja rodzicielska nie musi towarzyszyć tylko procesowi rozstawania się rodziców, a być np. narzędziem wspomagającym szantaż i przemoc wobec drugiego rodzica we względnie stabilnym patologicznym związku rodziców.
Dr Richard Gardner wskazywał, że zespół alienacji rodzicielskiej występuje w sytuacji, gdy jednocześnie nie pojawia się inna forma przemocy wobec dziecka czy nadużycia seksualne ze strony drugoplanowego opiekuna oraz że jest jednokierunkowa tzn. alienatorem jest pierwszoplanowy opiekun. Natomiast dr Douglas Darnall wskazuje na możliwość występowania alienacji rodzicielskiej niezależnie od występowania innych negatywnych zachowań rodzicielskich oraz na rotację kierunków programowania. Alienację rodzicielską mogą oczywiście powodować także inne czynniki niż programowanie rodzicielskie.
Moim zdaniem obie koncepcje się uzupełniają, a także wykazują pewne nieścisłości wymagające korekty.
Jak wspomniałem powyżej, programowaniem rodzicielskim stanowiącym przemoc emocjonalną wobec dziecka mogą być szantaż emocjonalny, okazywanie w obecności dziecka niechęci wobec drugiego rodzica, niedopuszczanie do kontaktu czy inne manipulacje. Dr Douglas Darnall do przykładowych zachowań alienacyjnych zalicza opowiadanie dziecku o przyczynach rozejścia się rodziców i ich relacji, winienia przy dziecku drugiego rodzica za rozpad rodziny, problemy materialne, posiadanie kolejnego partnera, utrudnianie drugiemu rodzicowi kontaktów z dzieckiem, odmawianie współpracy z nim i stwarzanie barier w dostępie do dokumentacji lekarskiej, wyników szkolnych czy pozalekcyjnych osiągnięć dziecka, nieelastyczność dotycząca terminów wizyt, aranżowanie pokus dziecku, odciągających go od spotkań z drugim rodzicem albo dodatkowych zajęć ograniczających czas spotkania, wywoływanie nieufności i pozorowanie ratowania dziecka przed drugim rodzicem, manipulowanie smutkiem i tęsknotą, w przypadku wyrażania przez dziecko zadowolenia z kontaktu z drugim rodzicem, uwypuklanie negatywnych cech drugiego rodzica, wmawianie dziecku, że drugi rodzic nigdy go nie kochał, porzucił etc., utwierdzanie dziecka w przekonaniu, że jeśli drugi rodzic skrzywdził głównego opiekuna to skrzywdzi i dziecko, sugerowanie dziecku zmiany nazwiska czy zaadoptowania przez nowego rodzica, wykorzystywanie dziecka do zbierania, w tajemnicy, informacji o drugim rodzicu, odmawianie dziecku przenoszenia jego przedmiotów pomiędzy mieszkaniami rodziców, przysłuchiwanie się rozmowie telefonicznej dziecka z drugim rodzicem oraz pozorne pozwalanie dziecku na dokonywanie wyboru, czy chce odwiedzin drugiego rodzica wraz z utwierdzaniem go w przekonaniu, że to jego wybór.
Oczywiście alienujące są także takie działania jak manipulowanie strachem i lękami dziecka poprzez robienie drugoplanowemu opiekunowi awantur i agresywne odnoszenie się do niego w obecności dziecka pod pretekstem jego niewłaściwej postawy czy trzaskanie drzwiami w momencie rozstawania się dziecka po spotkaniu z drugim rodzicem. Inne przykłady alienacji rodzicielskiej to odstraszanie lub nieuzasadnione zrażanie dziecka w aspekcie korzystania z pomocy w nauce ze strony drugiego rodzica, czy brania z nim udziału w wycieczkach, wspólnych zabawach, wspólnego z nim korzystania z atrakcji kulturalnych, bądź sportowych bądź zniechęcanie dziecka do rozmawiania z drugim rodzicem o swoich sprawach, zainteresowaniach i problemach.
Alienacja rodzicielska może występować także w sytuacji, gdy oboje rodzice mieszkają wspólnie z dzieckiem. Tutaj do zachowań alienacyjnych możemy zaliczyć także zamykanie dziecka w pokoju czy zmuszanie go do jedzenia tego, czego nie lubi, jako karę np. za rozmawianie z drugim rodzicem, etc.
Jeszcze inne formy alienacji rodzicielskiej to wciąganie dziecka w fałszywe oskarżenia o molestowanie seksualne podczas procesu rozpadu rodziny, co stanowi formę molestowania werbalnego dziecka, gdyż jednocześnie poruszane są w wyobraźni dziecka jego sfery intymne. Fałszywe oskarżenia o molestowanie seksualne lub o przemoc, (względnie o znęcanie się), jako narzędzia do czasowego odsuwania dzieci od drugiego rodzica, przy wykorzystywaniu istniejących procedur prawnych, nadużycia seksualne wobec dzieci polegające na wciąganiu ich w trójkąt rodzicielski, poprzez budowę silnej więzi emocjonalnej pomiędzy głównym opiekunem dziecka, a dzieckiem przy jednoczesnym działaniach na rzecz niezasadnego odsuwania go od drugiego rodzica, prowokowanie kłótni (pozorowanie konfliktu) w obecności dziecka w celu uzyskiwania opinii biegłych sądowych i postanowień sądów rodzinnych, prowadzących do maksymalizacji odizolowania dziecka od drugiego rodzica, najczęściej ojca (chociaż nie jest to regułą), na skutek błędnej konstrukcji prawa rodzinnego, niejednokrotnie niskiej kompetencji i etyki specjalistów oraz partykularnych interesów, a także doprowadzanie do praktycznego oddzielania dzieci na skutek rozstrzygnięć sądowych od drugich rodziców (najczęściej ojców, chociaż nie jest to regułą).
Nieprawidłowo funkcjonujące sądownictwo rodzinne i jego otoczenie wspiera dziedziczenie wzorców przemocowych występujących podczas rozpadu rodziny (alienacja rodzicielska) oraz spadek zaufania do sądownictwa w Polsce, co może prowadzić do dalszej eskalacji agresji w społeczeństwie i osłabiania bezpieczeństwa państwa.
Moim zdaniem nieuzasadnione jest ograniczanie występowanie zjawiska alienacji rodzicielskiej niemalże tylko wyłącznie do sądowej walki rodziców o powierzenie opieki nad dzieckiem. Przykładowo, w Polsce procesy o ustalenie wysokości alimentów i procesy opiekuńcze, oczywiście poza sprawami rozwodowymi i separacyjnymi, odbywają się osobno, a podczas rozpraw dotyczących alimentowania dziecka nie dokonuje się badań psychologicznych, w tym i oczywiście występowania alienacji rodzicielskiej i zespołu alienacji rodzicielskiej. Taka sytuacja także utrudnia precyzyjniejsze ustalenie społecznych i cywilizacyjnych reperkusji zjawisk PA i PAS dla naszego kontynentu i podjęcia działań im zapobiegających.
Jednocześnie uważam, że niezależnie od obaw obojga rodziców utraty kontaktu z dzieckiem, w sytuacji rozpadu związku pomiędzy nimi spotykane w niektórych publikacjach koncepcje uogólniające rolę oddzielonego rodzica w nasilaniu się u dziecka objawów PAS oraz dotyczące uwarunkowania powstrzymywania się drugoplanowego opiekuna od programowania dziecka w drugą stronę, z powodu ograniczonego z nim kontaktu, są zbyt daleko idące.
Również możliwość występowania u obojga rodziców zaburzeń nie uzasadnia takiego podejścia, pomimo że niepokój, frustracja czy złość wraz z poczuciem bezsilności, a nawet dyskryminacji, będące nieodłączną częścią wadliwie skonstruowanego i funkcjonującego prawa rodzinnego, mogą chociaż nie muszą sprzyjać takim niewłaściwym postawom. Z podobnymi zachowaniami bowiem możemy spotkać się także wśród rodziców, których dziecko wstąpiło do destrukcyjnej sekty, wówczas gdy rozpaczliwie próbują pomóc mu odzyskać jego przedkultowe "ja".
Koncepcje te nie uwzględniają także autorytarnej potrzeby władzy, związanych z osobowością czy nabytymi wzorcami przekonań i stylów wychowawczych, często różnych dla każdego z rodziców jak i niezależnego od płci ukierunkowania konfliktowości.
Musimy również pamiętać, że jednym z czynników sprzyjających przemocy domowej, jaką stanowi również alienacja rodzicielska, jest przewaga jednego rodzica nad drugim, a taką sytuację wytwarza funkcjonowanie prawa rodzinnego w obecnej postaci.
Proces alienacji rodzicielskiej i jego efekty mogą być pogłębiane, a także inicjowane na skutek bierno-zezwalających postaw wobec tej formy przemocy emocjonalnej, w sądownictwie, edukacji oraz wśród biegłych sądowych i kuratorów, polegających na zaprzeczaniu, bagatelizowaniu, nie zauważaniu występowania problemu, bądź jego rozmydlania w wystawianych opiniach. Z kolei źródłem takich postaw mogą być stereotypowe podejście do płci rodzica, niedouczenie lub inne pozamerytoryczne czynniki.
Z kolei koncepcje bagatelizujące występowanie zjawisk PA i PAS, jednocześnie traktujące je jako tylko jeden z czynników wpływających na psychikę i emocje dziecka lub patrzące na nie głównie z punktu widzenia walki rodziców, podczas procesu ich rozstawania się, są spłyconym podejściem do tego problemu, jednocześnie utrwalającym patologię w funkcjonowaniu prawa rodzinnego, w zakresie zajmującym się rozpatrywaniem sytuacji dobra dziecka, podczas podejmowania ustaleń dotyczących jego przyszłych kontaktów z obojgiem rodziców, a w efekcie często i jego przyszłości.
W swojej publikacji "The Parental Alienation Directory" dr Douglas Darnall radzi rodzicom, będącym celem w manipulacji dzieckiem, aby nie rezygnowali z dziecka ani kontaktów z nim, trzymali pod kontrolą swoją złość i zranienia, unikali odwzajemniania się, wywiązywali się z obietnic złożonych dziecku, nie poddawali się presji fałszywych oskarżeń, kontynuowali swoją dotychczasową aktywność, koncentrowali się na pozytywnych relacjach z dzieckiem, unikali pompowania go informacjami o swoim wyalienowaniu, nie czekali z pomocą na pojawienie się problemów (które często rozpoczynają się wraz z nowym związkiem jednego z rodziców), wnioskowali do sądu o nakazanie terapii rodzinnej lub odprogramowania, monitorowali swoją postawę w zakresie zachowań alienacyjnych, aby ich unikać, w razie potrzeby otwarcie rozmawiali o swoich obserwacjach i uczuciach, przestrzegali postanowień sądowych i prawa cywilnego, nie stosowali gróźb ani siły fizycznej w celu zobaczenia się z dzieckiem. Dr Douglas Darnall wskazuje także na fakt, że sądy mają do dyspozycji kuratorów i muszą znaleźć sankcje, które nakłonią obsesyjnych alienatorów do rozważenia wzrostu kontaktów dziecka z drugim rodzicem.
Z kolei amerykański psycholog kliniczny dr Richard A. Warshak zaleca wybranie osób szanujących dziecko, które mogłyby interweniować w takiej sytuacji, wśród nauczycieli, opiekunów, zastępowych w harcerstwie lub zuchach, trenerów, duchownych, przyjaciół, rodziców przyjaciół dziecka i członków rodziny, dostarczenie im informacji na temat zespołu alienacji rodzicielskiej, aranżowanie spotkań z dzieckiem w wyniku zaproszenia alienowanego dziecka i rodzica przez osobę szanowaną przez dziecko, którzy jednocześnie wspomną o tym, że obecność tego rodzica jest miła, nakłonienie tych osób do dostarczania dziecku pozytywnych sygnałów o alienowanym rodzicu, zachęcanie go do zapoznania się ze stanowiskiem innych rodziców, po uprzednim wysłuchaniu dziecka bez negowania jego spostrzeżeń, wynikających z charakterystycznego dla niego sposobu widzenia świata, a także korzystanie z książek i filmów jako punktu wyjścia do dyskusji o ważności obojga rodziców, smutku posiadania tylko jednego z nich oraz o tym jak myślenie jest podatne na wywieranie wpływów.
Dr Richard A. Warshak podkreśla także bezskuteczność i dziwaczność bezpośredniego apelowania do rozumu dziecka oraz zachęca do rozważenia, jak przekonujące twierdzenia wpływają na myślenie dorosłych i dzieci.
Pomimo, że specjaliści zajmujący się problemem zalecają terapię z udziałem dziecka lub odprogramowanie, sytuacja zaczyna się komplikować, gdy problem lekceważony jest przez sąd rodzinny, kuratora lub system edukacyjny, a biegli sądowi z przyczyn subiektywnych i pozamerytorycznych wskazują na alienowanego rodzica jako sprawcę zaburzeń u dziecka, jednocześnie bagatelizując sam proces alienacji rodzicielskiej.
W polskiej terminologii zespół alienacji rodzicielskiej (PAS) określa się także jako "syndrom odosobnienia od jednego z rodziców", "syndrom oddzielenia rodzica", "syndrom oddzielenia od rodzica", "syndrom oddzielenia od drugoplanowego opiekuna", "syndrom oddzielenia od jednego z rodziców", "syndrom oddzielenia opiekuna", "syndrom PAS", "zespół PAS".
Zespół alienacji rodzicielskiej jest także określany jako "syndrom Gardnera" czy też jako "zespół Gardnera". Jednak te określenia nie są zbyt precyzyjne, gdyż badania na temat zjawiska były także prowadzone przez innych specjalistów. Ponadto "zespół Gardnera" (Gardner's syndrome), to także określenie z zupełnie innego obszaru, obrazujące powstawanie jednego z typów guzów mezodermalnych (kostniaków), a także guzów typu desmoid, przerostu nabłonka barwnikowego siatkówki oraz torbieli naskórkowych, opisany przez Eltona J. Gardnera. Pojawia się zazwyczaj około 15 roku życia i może prowadzić do powstania raka. Z kolei "zespół PAS" to również określenie jednego z negatywnych następstw, na które mogą cierpieć kobiety po dokonaniu zabiegu przerwania ciąży.
Niezależnie od tego czy zajmujemy się zjawiskiem zespołu alienacji rodzicielskiej czy alienacji rodzicielskiej mamy tutaj zazwyczaj do czynienia ze znacznym ograniczeniem w życiu dziecka jednego z rodziców, niewłaściwymi zachowaniami rodzicielskimi i negatywnymi efektami dla dziecka, chociaż procesy alienacyjne mogą występować także podczas wspólnego zamieszkiwania z dzieckiem obojga rodziców.
Nie możemy również zapominać, że zarówno alienacja rodzicielska, jak i zespół alienacji rodzicielskiej są formą destrukcyjnej przemocy, stosowanej wobec dziecka, chociaż niestety są zbyt często wstydliwie ukrywane przez osoby zajmujące się pomocą dziecku i rodzinie, a także, w praktyce sądownictwa rodzinnego.
W kwietniu 2008 roku, Departament Sądów Powszechnych Ministerstwa Sprawiedliwości rozesłał do prezesów sądów apelacyjnych, z prośbą o rozesłanie jednostkom podległym, pismo zawierające opinie Instytutu Ekspertyz Sądowych oraz Polskiego Towarzystwa Psychologicznego w sprawie "posługiwania się tzw. syndromem Gardnera (PAS)".
Po dokonaniu analizy danych otrzymanych z Rodzinnych Ośrodków Diagnostyczno-Konsultacyjnych oraz uwzględnienia stanowiska Instytutu Ekspertyz Sądowych i Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, Departament stwierdził następująco:
Placówka Ministerstwa Sprawiedliwości - jednostka naukowo-badawcza pod nazwą Instytut Ekspertyz Sądowych im prof. dr Jana Sehna w Krakowie była jedynym miejscem w Polsce i jednym z niewielu na świecie gdzie były prowadzone badania nad występowaniem u dzieci objawów i zależności, będących wynikiem relacji pomiędzy głównym opiekunem, a dzieckiem, opisanych jako PAS, z jednoczesnym zwracaniem uwagi na uproszczenia i nieścisłości jego pierwotnej wersji, wpływu dziadków na pogłębianie się problemów emocjonalnych u dzieci z rozbitych rodzin oraz badań na temat zaburzeń występujących u rozchodzących się rodziców. Mimo to 23 grudnia 2008 roku, Minister Sprawiedliwości wydał rozporządzenie o likwidacji jednostki jednostki badawczo-rozwojowej pod nazwą Instytut Ekspertyz Sądowych im. prof. dr Jana Sehna (Dz. U z 2008 roku, nr 232, poz. 1566).
6 lutego 2009 roku, po przeczytaniu tej informacji w dzienniku ustaw, zainagurowałem publiczną dyskusję internetową na ten temat, do której także zaprosiłem kolejnego już Ministra Sprawiedliwości.
10 marca 2009 r nowy Minister Sprawiedliwości swoim rozporządzeniem powołał jednostkę budżetową Instytut Ekspertyz Sądowych im prof. dr Jana Sehna, która statutowo może także prowadzić badania naukowe z zakresu nauk prawnych i sądowych, a w tym m. in. z zakresu psychologii sądowej (Dziennik Urzędowy Ministra Sprawiedliwości nr 3 z 27.03.2009 r).
Oficjalna informacja z 4 maja 2009 roku, którą otrzymałem z Instytutu Ekspertyz Sądowych im. prof dr Jana Sehna, sugerowała, że w tym roku badania naukowe bezpośrednio lub pośrednio odnoszące się do objawów opisanych jako PAS nie są przewidywane oraz, że będą kontynuowane w przyszłości. Jednak termin ich rozpoczęcia i ewentualnej kontynuacji nie został podany. Nic mi także nie wiadomo, aby później zostały one ponownie podjęte.
Niezależnie od przedstawianych propozycji terapii, dopiero wprowadzenie opieki naprzemiennej wraz ze wzrostem świadomości wychowawczej rodziców umożliwia pełne opanowanie problemu. Niezbędne jest także dokonanie właściwej korekty prawa rodzinnego, aby umożliwić wprowadzenie takich rozwiązań wraz ze stworzeniem systemów motywacyjnych i pomocy dla rodziców do prawidłowego wywiązywania się ze swoich ról, a także adekwatnych systemów szkoleń dla osób mających profesjonalnie do czynienia z tym problemem.
Inne działania wprowadzające zamieszanie wokół zjawiska alienacji rodzicielskiej to przedstawianie problemu jako walki lub konfliktu o dziecko, co służy ukrywaniu znaczenia problemu, będącego przemocą emocjonalną wobec dziecka i drugiego rodzica lub przedstawianie go jako niejasną alienację, co z kolei wypacza jego znaczenie. Takie działania wspomagają świadomie bądź nieświadomie zachowanie status quo w rozwiązaniach prawnych umożliwiających występowanie problemu alienacji rodzicielskiej.
W listopadzie 2007 roku, wzorem innych krajów, w Polsce rozpoczęły się próby zdeprecjonowania zjawiska PAS. Niestety, nie pozostały one bez wpływu na postawę świata nauki wobec poruszanej w niniejszej publikacji tematyki. Następnie we wrześniu 2009 roku rozpoczęły się z kolei próby zdeprecjonowania pojęcia alienacji rodzicielskiej (PA), próbując go utożsamiać ze zespołem alienacji rodzicielskiej (PAS), a następnie oba zjawiska przedstawiano w kontekście nieakceptowalnych w naszej kulturze niektórych poglądów inicjatora badań nad PAS. W drugiej połowie 2013 roku te działania zostały poszerzone także o próbę ograniczenia przedstawiania problemu alienacji rodzicielskiej tylko do prostego izolowania dziecka od drugiego rodzica (m.in. w opracowywaniu projektu zmian w prawie rodzinnym przez niektóre organizacje społeczne).
W tych latach (2009 i 2013) problem w nieprawidłowości w funkcjonowaniu prawa rodzinnego, w obszarze dyskryminacji ojców był poruszany podczas prac komisji sejmowych oraz na poziomie rządowym (Pełnomocnika Rządu ds. Równego Traktowania).
Sytuacja tym bardziej staje się nieakceptowalna, gdy niektórzy przedstawiciele świata nauki zauważając niedociągnięcia koncepcji zespołu alienacji rodzicielskiej, zamiast domagać się ich dopracowania starają się zanegować lub podważać jej znaczenie podczas postępowania sądowego.
Musimy przy tym pamiętać, że amerykańskie środowiska psychiatryczne nie są wolne od wpływu nacisków społecznych czego przykładem było usunięcie z testów zaburzeń osobowości DSM-IV m.in. zaburzeń autodestrukcyjnych pod naciskiem organizacji feministycznych.
W mojej ocenie, utrzymywanie niejasności, zamieszania i uproszczeń wokół problemu alienacji rodzicielskiej w tym sprowadzania problemu tylko do prostego izolowania dziecka od drugiego rodzica i jednoznacznego utożsamiania go z koncepcją PAS sprzyja funkcjonowaniu systemów korupcjogennych i para-koruopcjogennych w prawie rodzinnym oraz utrzymywaniu się dużych rynków pomocy prawnej i psychologicznej [1].
Poniżej przedstawiam kilka przykładowych pytań, na które moim zdaniem powinniśmy znaleźć odpowiedzi podczas dalszych badań nad problematyką alienacji rodzicielskiej. Oto one:
Na zakończenie należy wskazać, że alienacja rodzicielska będąca określeniem zachowania mającym wpływ na relacje pomiędzy dzieckiem, a drugim rodzicem jest czymś innym niż stan alienacji, która jest pojęciem mogącym dotyczyć różnych sfer społecznych.
Skomentuj artykuł
Zobacz komentarze do tego artykułu
Zespół alienacji rodzicielskiej - to efekty zachowań rodzicielskich, będących skutkiem stosowania rozwiązań prawnych, dotyczących rozwiązywania małżeństwa, przyznających główną opiekę nad dzieckiem jednemu z rodziców i mogące wpływać u dziecka na powstawanie m. in. zachowań autodestrukcyjnych, blokadę własnej indywidualności, łatwość uzależniania się, obniżoną samoocenę, gniew, agresję, depresję, niepokój, a nawet tendencje samobójcze.
Do następstw zespołu alienacji rodzicielskiej (PAS) zostały zaliczone także trudności w budowaniu intymnych związków, towarzyszące przez całe życie problemy z tożsamością, choroby psychiczne, problemy emocjonalne oraz zaburzenia seksualne w dorosłym życiu. Dziecko wykazujące zespół alienacji rodzicielskiej (PAS) może być zaangażowane w oczernianie i obmawianie rodzica z którym nie mieszka, a nawet żywić wobec niego nienawiść i odmawiać widywania się z nim. Zjawisku PAS mogą towarzyszyć także nadpobudliwość i lęki, a jego zaawansowanej fazie problemy neurotyczne i psychosomatyczne, takie jak bóle głowy, brzucha, astma, problemy z przemianą materii i trudności z zasypianiem, a dziecko może być związane z pierwszoplanowym opiekunem nawet więzią opartą na fantazjach paranoicznych dotyczących drugoplanowego opiekuna (rodzica).
Na występowanie takich negatywnych problemów u dziecka może wpływać także proces alienacji rodzicielskiej.
W praktyce istnieją różne definicje określające zespół alienacji rodzicielskiej (PAS), które jednak nie obejmują wszystkich możliwych negatywnych skutków alienacji rodzicielskiej ani postaw z jej zakresu.
Alienacją rodzicielską, stanowiącą przemoc emocjonalną wobec dziecka, mogą być szantaż emocjonalny, okazywanie w obecności dziecka niechęci wobec drugiego rodzica, wzbudzanie niechęci do niego, a także niedopuszczanie do kontaktu z nim czy inne manipulacje.
Gama zachowań indukujących u dziecka negatywne emocje, postawy i przekonania wobec drugiego rodzica, prowadzących do wywołania zaburzeń pomiędzy dzieckiem, a drugim rodzicem jest duża i niestety często bagatelizowana lub nawet wspierana przez funkcjonowanie prawa rodzinnego i jego otoczenie, a także najbliższe otocznie alienatora i inne instytucje.
Możemy tutaj zauważać również takie mechanizmy typowe dla destrukcyjnych sekt jak totalitaryzm, przemoc i psychomanipulacje, kierowane wobec dziecka, wspomagane jednocześnie, w innych sytuacjach, okazywaniem temu samemu dziecku miłości, czasem w destrukcyjnej formie.
Zajmując się tym problemem należy także umieć i chcieć odróżnić konflikt pomiędzy rodzicami wynikający np. z wypalania się erotycznej treści związku od prowokowania konfliktu (nawet z ewentualnym wciąganiem do niego dziecka) aby wykorzystać wadliwe procedury z zakresu funkcjonowania prawa rodzinnego, w celu wyrugowania z życia dziecka drugiego rodzica lub ograniczenia ich wzajemnych kontaktów do minimum.
Niezależnie od efektów wpływu przemocy emocjonalnej wobec dziecka stosowanej przez pierwszoplanowego opiekuna, na powstawanie i utrwalanie problemów u dziecka mogą mieć wpływ także postawa, zaburzenia i zachowanie drugiego rodzica, mogące być m. in. wynikiem reakcji na tą formę przemocy, w tym celowego ich wywoływania, a także postawa, zaburzenia i zachowania dziadków macierzystych czy nowego partnera rodzica, którzy niejednokrotnie sprawują w znacznym stopniu opiekę nad dzieckiem.
Niestety problem jednokierunkowej alienacji rodzicielskiej jest niejednokrotnie nierozumiany bądź nawet ukrywany w opiniach psychologicznych oraz w praktyce funkcjonowania prawa rodzinnego pod takimi nadużywanymi lub niewłaściwie używanymi określeniami jak: konflikt rodzinny, konflikt rodzicielski czy walka o dziecko, co sugeruje wspólną odpowiedzialność za powstawanie problemów u dziecka i pozwala na zachowanie status quo w funkcjonowaniu prawa rodzinnego, w tym na wspieranie pod pozorem ochrony dziecka od skutków tego konfliktu praktycznego oddzielania od tego dziecka (poza systemem wizyt) drugiego rodzica (zazwyczaj ojca), podczas formalnego rozchodzenia się rodziców.
Taka postawa pozwala na rozszerzanie się rynku usług z zakresu pomocy prawnej i psychologiczno - terapeutycznej i oczywiście stwarza warunki do nasilania procesu alienacji rodzicielskiej.
W literaturze wskazuje się na trzy pierwotne, określone formy zespołu alienacji rodzicielskiej - łagodną, umiarkowaną i ostrą. Badania nad zjawiskiem alienacji rodzicielskiej rozpoczął amerykański psychiatra sądowy - dr Richard Gardner. W późniejszym czasie pojawiły się kolejne prace z tego zakresu. W Polsce pierwsze badania dotyczące PAS były prowadzone w Instytucie Ekspertyz Sądowych im. prof. dr Jana Sehna. Jednak materiał badawczy w tym zakresie nie jest zbyt szeroki, na co mogły wpłynąć także działania mające na celu zdyskredytowanie zjawiska, z wykorzystywaniem metod manipulacji społecznych.
Do objawów PAS twórca koncepcji zaliczył takie nieuzasadnione zachowania dziecka wobec oddzielonego rodzica (drugoplanowego opiekuna) jak jego aktywne oczernianie, uzasadniane błahymi powodami, wyłącznie negatywny stosunek czy wrogość. Ponadto wyalienowane dziecko, zdaniem Gardnera, jest przekonane o niezależności swoich sądów ("fenomen niezależnie myślącego") chociaż posługuje się argumentami i sformułowaniami zapożyczonymi od głównego opiekuna, jednocześnie go wspierając. Nie wykazuje przy tym poczucia winy z powodu własnego postępowania, a negatywną postawę rozszerza na pozostałych członków rodziny oddzielonego rodzica.
Psycholog z Instytutu Ekspertyz Sądowych im. prof. dr Jana Sehna, dr Alicja Czerederecka, w publikacji "Syndrom oddzielenia od drugoplanowego opiekuna (PAS) - przydatność analizy w badaniach sądowych w kontekście krytyki zjawiska" ustosunkowała się również do krytyki zjawiska, rekomendując jego użyteczność m. in. w "ustalaniu źródeł zaburzeń, ocenie nasilenia objawów i przewidywania konsekwencji dla dalszego rozwoju dziecka" oraz wprowadzając swoje poprawki do jego koncepcji. W dostępnych materiałach szkoleniowych dla sędziów orzekających w sprawach rodzinnych z 2008 roku wskazała także m. in. na konieczność zrewidowania i dopracowania sformułowań, przeprowadzenie dokładniejszych badań, odrzucenie pochopnych wniosków i uproszczeń, indywidualne podejście do zjawiska oraz na potrzebę przygotowania rozwiązań w przypadku występowania sytuacji skrajnych.
Z kolei w materiałach przygotowanych przez dr Alicję Czerederecką, w 2008 roku na zlecenie Ministerstwa Sprawiedliwości znajdujemy wskazanie na udział postawy drugiego opiekuna w pogłębianiu zjawiska oraz na potwierdzającą (w wyniku badań prowadzonych w ostatnich latach) rolę składników przyczynowo-skutkowych pomiędzy "stosowaniem przemocy emocjonalnej przez głównego opiekuna, a kształtowaniem się u dziecka zaburzeń w postaci odrzucania drugiego opiekuna, a nawet jego najbliższego środowiska".
Dr Alicja Czerederecka wskazuje w swojej opinii także, że nie jest błędny fakt powoływania się na objawy lub zależności będące efektem relacji pomiędzy pierwszoplanowym opiekunem i dzieckiem jako opisane przez dr Richarda Gardnera pod nazwą PAS. Jednak uważa, że obecnie byłoby lepsze używanie określenia "oddzielenie od drugoplanowego opiekuna". Jednocześnie nie zaleca ona rozpoznawania określonych form PAS i dużą ostrożność w proponowaniu określonych zaleceń rozwiązywania sytuacji rodzinnej.
W publikacji "Manipulowanie dzieckiem przez rodziców rywalizujących o udział w opiece", zamieszczonej w nr 4 (25) kwartalnika "Dziecko Krzywdzone" z 2008 roku Czerederecka wskazuje na:
- obecne docenianie przez amerykańskich psychologów i psychiatrów wkładu Gardnera "w opisywanie zjawiska, przy jednoczesnym określaniu go jako parental alienation (alienacja rodzicielska);
- rzadkość podważania przez specjalistów zależności pomiędzy stosowaniem przemocy emocjonalnej przez głównego opiekuna, a kształtowaniem się u dziecka zaburzeń w postaci odrzucania drugiego opiekuna, a nawet jego najbliższej rodziny;
- udział obojga rodziców w powstawaniu zaburzeń u dzieci;
- konieczność rozpatrzenia każdego przypadku w sposób indywidualny oraz zwrócenia szczególnej uwagi na każdy przypadek manipulowania dzieckiem.
Z badań, które przeprowadziły we wspomnianym Instytucie Teresa Jaśkiewicz-Obydzińska i Alicja Czerederecka wynika również, że postawa dziecka nie jest jednoznacznie wroga wobec wyalienowanego rodzica, a ewoluuje od negatywnej do pozytywnej, a wobec głównego opiekuna na odwrót, a ponadto występuje niezgodność deklarowanego i rzeczywistego nastawienia dziecka do obojga rodziców podczas omawianej sytuacji.
Pierwotna definicja dr Richarda Gardnera wskazywała, że PAS to "zaburzenie występujące u dziecka, które w kontekście rozwodu rodziców jest zaangażowane w deprecjonowanie jednego z rodziców". Przy czym Gardner wskazuje także występowanie tylko jednego kierunku alienacji rodzicielskiej, przedstawia stanowisko dziecka tylko jak jednoznacznie negatywne (przy silniejszych stopniach PAS), ogranicza występowanie problemu tylko do kontekstu rozwodu rodziców oraz podaje trzy różne określenia syndromu (zespołu), nie wszystkie jednoznacznie zdefiniowane, co powoduje, że PAS nie jest już jednoznacznym syndromem.
Warto tu wskazać, że negatywne efekty alienacji rodzicielskiej mogą być nawet odwrotne niż wskazane przez Gardnera w ośmiopunktowych cechach, które określił on jako typowe dla PAS np. dziecko może okazywać agresję wobec alienatora czy nawet uciec od niego.
Dr Alicja Czerederecka w publikacji "Syndrom oddzielenia od drugoplanowego opiekuna (PAS) - przydatność analizy w badaniach sądowych w kontekście krytyki zjawiska" wskazuje także za Słownikiem psychologicznym PAS, jako "zaburzenia prezentowane przez dziecko, które pod wpływem manipulacji ze strony jednego z opiekunów, zwykle pełniącego pierwszoplanową rolę w wychowaniu dziecka, przesadnie krytykuje i dewaluuje drugiego opiekuna, nie przejawiając przy tym poczucia winy i wstydu, a niezbędnym warunkiem stwierdzenia zaburzenia jest przekonanie dziecka, że wyraża własną opinię".
Oczywiście i ta definicja nie obejmuje wszystkich skutków alienacji rodzicielskiej np. sytuacji gdy dziecko celowo kłamie w sądzie lub wobec psychologa, kuratora czy biegłego psychologa, bojąc się późniejszych konsekwencji ze strony głównego opiekuna lub osób, które mieszkają z nim na stałe.
Reasumując, omawiane zjawisko określane jako PAS wywołują bezpośrednie lub pośrednie zachowania rodzica, zazwyczaj z którym dziecko mieszka na stałe. Skutki i kierunek alienacji rodzicielskiej mogą być, jak już uprzednio wskazałem, szersze. Warto zwrócić także uwagę, że koncepcja PAS określa stan, a określenie alienacji rodzicielskiej jest określeniem zachowań alienatora.
Amerykański psycholog sądowy dr Douglas Darnall zdefiniował alienację rodzicielską jako zespół zachowań świadomych lub nieświadomych, które mogą wywoływać zaburzenia w relacjach pomiędzy dzieckiem, a drugim rodzicem.
Warto jednocześnie wskazać, że alienacja rodzicielska nie musi towarzyszyć tylko procesowi rozstawania się rodziców, a być np. narzędziem wspomagającym szantaż i przemoc wobec drugiego rodzica we względnie stabilnym patologicznym związku rodziców.
Dr Richard Gardner wskazywał, że zespół alienacji rodzicielskiej występuje w sytuacji, gdy jednocześnie nie pojawia się inna forma przemocy wobec dziecka czy nadużycia seksualne ze strony drugoplanowego opiekuna oraz że jest jednokierunkowa tzn. alienatorem jest pierwszoplanowy opiekun. Natomiast dr Douglas Darnall wskazuje na możliwość występowania alienacji rodzicielskiej niezależnie od występowania innych negatywnych zachowań rodzicielskich oraz na rotację kierunków programowania. Alienację rodzicielską mogą oczywiście powodować także inne czynniki niż programowanie rodzicielskie.
Moim zdaniem obie koncepcje się uzupełniają, a także wykazują pewne nieścisłości wymagające korekty.
Jak wspomniałem powyżej, programowaniem rodzicielskim stanowiącym przemoc emocjonalną wobec dziecka mogą być szantaż emocjonalny, okazywanie w obecności dziecka niechęci wobec drugiego rodzica, niedopuszczanie do kontaktu czy inne manipulacje. Dr Douglas Darnall do przykładowych zachowań alienacyjnych zalicza opowiadanie dziecku o przyczynach rozejścia się rodziców i ich relacji, winienia przy dziecku drugiego rodzica za rozpad rodziny, problemy materialne, posiadanie kolejnego partnera, utrudnianie drugiemu rodzicowi kontaktów z dzieckiem, odmawianie współpracy z nim i stwarzanie barier w dostępie do dokumentacji lekarskiej, wyników szkolnych czy pozalekcyjnych osiągnięć dziecka, nieelastyczność dotycząca terminów wizyt, aranżowanie pokus dziecku, odciągających go od spotkań z drugim rodzicem albo dodatkowych zajęć ograniczających czas spotkania, wywoływanie nieufności i pozorowanie ratowania dziecka przed drugim rodzicem, manipulowanie smutkiem i tęsknotą, w przypadku wyrażania przez dziecko zadowolenia z kontaktu z drugim rodzicem, uwypuklanie negatywnych cech drugiego rodzica, wmawianie dziecku, że drugi rodzic nigdy go nie kochał, porzucił etc., utwierdzanie dziecka w przekonaniu, że jeśli drugi rodzic skrzywdził głównego opiekuna to skrzywdzi i dziecko, sugerowanie dziecku zmiany nazwiska czy zaadoptowania przez nowego rodzica, wykorzystywanie dziecka do zbierania, w tajemnicy, informacji o drugim rodzicu, odmawianie dziecku przenoszenia jego przedmiotów pomiędzy mieszkaniami rodziców, przysłuchiwanie się rozmowie telefonicznej dziecka z drugim rodzicem oraz pozorne pozwalanie dziecku na dokonywanie wyboru, czy chce odwiedzin drugiego rodzica wraz z utwierdzaniem go w przekonaniu, że to jego wybór.
Oczywiście alienujące są także takie działania jak manipulowanie strachem i lękami dziecka poprzez robienie drugoplanowemu opiekunowi awantur i agresywne odnoszenie się do niego w obecności dziecka pod pretekstem jego niewłaściwej postawy czy trzaskanie drzwiami w momencie rozstawania się dziecka po spotkaniu z drugim rodzicem. Inne przykłady alienacji rodzicielskiej to odstraszanie lub nieuzasadnione zrażanie dziecka w aspekcie korzystania z pomocy w nauce ze strony drugiego rodzica, czy brania z nim udziału w wycieczkach, wspólnych zabawach, wspólnego z nim korzystania z atrakcji kulturalnych, bądź sportowych bądź zniechęcanie dziecka do rozmawiania z drugim rodzicem o swoich sprawach, zainteresowaniach i problemach.
Alienacja rodzicielska może występować także w sytuacji, gdy oboje rodzice mieszkają wspólnie z dzieckiem. Tutaj do zachowań alienacyjnych możemy zaliczyć także zamykanie dziecka w pokoju czy zmuszanie go do jedzenia tego, czego nie lubi, jako karę np. za rozmawianie z drugim rodzicem, etc.
Jeszcze inne formy alienacji rodzicielskiej to wciąganie dziecka w fałszywe oskarżenia o molestowanie seksualne podczas procesu rozpadu rodziny, co stanowi formę molestowania werbalnego dziecka, gdyż jednocześnie poruszane są w wyobraźni dziecka jego sfery intymne. Fałszywe oskarżenia o molestowanie seksualne lub o przemoc, (względnie o znęcanie się), jako narzędzia do czasowego odsuwania dzieci od drugiego rodzica, przy wykorzystywaniu istniejących procedur prawnych, nadużycia seksualne wobec dzieci polegające na wciąganiu ich w trójkąt rodzicielski, poprzez budowę silnej więzi emocjonalnej pomiędzy głównym opiekunem dziecka, a dzieckiem przy jednoczesnym działaniach na rzecz niezasadnego odsuwania go od drugiego rodzica, prowokowanie kłótni (pozorowanie konfliktu) w obecności dziecka w celu uzyskiwania opinii biegłych sądowych i postanowień sądów rodzinnych, prowadzących do maksymalizacji odizolowania dziecka od drugiego rodzica, najczęściej ojca (chociaż nie jest to regułą), na skutek błędnej konstrukcji prawa rodzinnego, niejednokrotnie niskiej kompetencji i etyki specjalistów oraz partykularnych interesów, a także doprowadzanie do praktycznego oddzielania dzieci na skutek rozstrzygnięć sądowych od drugich rodziców (najczęściej ojców, chociaż nie jest to regułą).
Nieprawidłowo funkcjonujące sądownictwo rodzinne i jego otoczenie wspiera dziedziczenie wzorców przemocowych występujących podczas rozpadu rodziny (alienacja rodzicielska) oraz spadek zaufania do sądownictwa w Polsce, co może prowadzić do dalszej eskalacji agresji w społeczeństwie i osłabiania bezpieczeństwa państwa.
Moim zdaniem nieuzasadnione jest ograniczanie występowanie zjawiska alienacji rodzicielskiej niemalże tylko wyłącznie do sądowej walki rodziców o powierzenie opieki nad dzieckiem. Przykładowo, w Polsce procesy o ustalenie wysokości alimentów i procesy opiekuńcze, oczywiście poza sprawami rozwodowymi i separacyjnymi, odbywają się osobno, a podczas rozpraw dotyczących alimentowania dziecka nie dokonuje się badań psychologicznych, w tym i oczywiście występowania alienacji rodzicielskiej i zespołu alienacji rodzicielskiej. Taka sytuacja także utrudnia precyzyjniejsze ustalenie społecznych i cywilizacyjnych reperkusji zjawisk PA i PAS dla naszego kontynentu i podjęcia działań im zapobiegających.
Jednocześnie uważam, że niezależnie od obaw obojga rodziców utraty kontaktu z dzieckiem, w sytuacji rozpadu związku pomiędzy nimi spotykane w niektórych publikacjach koncepcje uogólniające rolę oddzielonego rodzica w nasilaniu się u dziecka objawów PAS oraz dotyczące uwarunkowania powstrzymywania się drugoplanowego opiekuna od programowania dziecka w drugą stronę, z powodu ograniczonego z nim kontaktu, są zbyt daleko idące.
Również możliwość występowania u obojga rodziców zaburzeń nie uzasadnia takiego podejścia, pomimo że niepokój, frustracja czy złość wraz z poczuciem bezsilności, a nawet dyskryminacji, będące nieodłączną częścią wadliwie skonstruowanego i funkcjonującego prawa rodzinnego, mogą chociaż nie muszą sprzyjać takim niewłaściwym postawom. Z podobnymi zachowaniami bowiem możemy spotkać się także wśród rodziców, których dziecko wstąpiło do destrukcyjnej sekty, wówczas gdy rozpaczliwie próbują pomóc mu odzyskać jego przedkultowe "ja".
Koncepcje te nie uwzględniają także autorytarnej potrzeby władzy, związanych z osobowością czy nabytymi wzorcami przekonań i stylów wychowawczych, często różnych dla każdego z rodziców jak i niezależnego od płci ukierunkowania konfliktowości.
Musimy również pamiętać, że jednym z czynników sprzyjających przemocy domowej, jaką stanowi również alienacja rodzicielska, jest przewaga jednego rodzica nad drugim, a taką sytuację wytwarza funkcjonowanie prawa rodzinnego w obecnej postaci.
Proces alienacji rodzicielskiej i jego efekty mogą być pogłębiane, a także inicjowane na skutek bierno-zezwalających postaw wobec tej formy przemocy emocjonalnej, w sądownictwie, edukacji oraz wśród biegłych sądowych i kuratorów, polegających na zaprzeczaniu, bagatelizowaniu, nie zauważaniu występowania problemu, bądź jego rozmydlania w wystawianych opiniach. Z kolei źródłem takich postaw mogą być stereotypowe podejście do płci rodzica, niedouczenie lub inne pozamerytoryczne czynniki.
Z kolei koncepcje bagatelizujące występowanie zjawisk PA i PAS, jednocześnie traktujące je jako tylko jeden z czynników wpływających na psychikę i emocje dziecka lub patrzące na nie głównie z punktu widzenia walki rodziców, podczas procesu ich rozstawania się, są spłyconym podejściem do tego problemu, jednocześnie utrwalającym patologię w funkcjonowaniu prawa rodzinnego, w zakresie zajmującym się rozpatrywaniem sytuacji dobra dziecka, podczas podejmowania ustaleń dotyczących jego przyszłych kontaktów z obojgiem rodziców, a w efekcie często i jego przyszłości.
W swojej publikacji "The Parental Alienation Directory" dr Douglas Darnall radzi rodzicom, będącym celem w manipulacji dzieckiem, aby nie rezygnowali z dziecka ani kontaktów z nim, trzymali pod kontrolą swoją złość i zranienia, unikali odwzajemniania się, wywiązywali się z obietnic złożonych dziecku, nie poddawali się presji fałszywych oskarżeń, kontynuowali swoją dotychczasową aktywność, koncentrowali się na pozytywnych relacjach z dzieckiem, unikali pompowania go informacjami o swoim wyalienowaniu, nie czekali z pomocą na pojawienie się problemów (które często rozpoczynają się wraz z nowym związkiem jednego z rodziców), wnioskowali do sądu o nakazanie terapii rodzinnej lub odprogramowania, monitorowali swoją postawę w zakresie zachowań alienacyjnych, aby ich unikać, w razie potrzeby otwarcie rozmawiali o swoich obserwacjach i uczuciach, przestrzegali postanowień sądowych i prawa cywilnego, nie stosowali gróźb ani siły fizycznej w celu zobaczenia się z dzieckiem. Dr Douglas Darnall wskazuje także na fakt, że sądy mają do dyspozycji kuratorów i muszą znaleźć sankcje, które nakłonią obsesyjnych alienatorów do rozważenia wzrostu kontaktów dziecka z drugim rodzicem.
Z kolei amerykański psycholog kliniczny dr Richard A. Warshak zaleca wybranie osób szanujących dziecko, które mogłyby interweniować w takiej sytuacji, wśród nauczycieli, opiekunów, zastępowych w harcerstwie lub zuchach, trenerów, duchownych, przyjaciół, rodziców przyjaciół dziecka i członków rodziny, dostarczenie im informacji na temat zespołu alienacji rodzicielskiej, aranżowanie spotkań z dzieckiem w wyniku zaproszenia alienowanego dziecka i rodzica przez osobę szanowaną przez dziecko, którzy jednocześnie wspomną o tym, że obecność tego rodzica jest miła, nakłonienie tych osób do dostarczania dziecku pozytywnych sygnałów o alienowanym rodzicu, zachęcanie go do zapoznania się ze stanowiskiem innych rodziców, po uprzednim wysłuchaniu dziecka bez negowania jego spostrzeżeń, wynikających z charakterystycznego dla niego sposobu widzenia świata, a także korzystanie z książek i filmów jako punktu wyjścia do dyskusji o ważności obojga rodziców, smutku posiadania tylko jednego z nich oraz o tym jak myślenie jest podatne na wywieranie wpływów.
Dr Richard A. Warshak podkreśla także bezskuteczność i dziwaczność bezpośredniego apelowania do rozumu dziecka oraz zachęca do rozważenia, jak przekonujące twierdzenia wpływają na myślenie dorosłych i dzieci.
Pomimo, że specjaliści zajmujący się problemem zalecają terapię z udziałem dziecka lub odprogramowanie, sytuacja zaczyna się komplikować, gdy problem lekceważony jest przez sąd rodzinny, kuratora lub system edukacyjny, a biegli sądowi z przyczyn subiektywnych i pozamerytorycznych wskazują na alienowanego rodzica jako sprawcę zaburzeń u dziecka, jednocześnie bagatelizując sam proces alienacji rodzicielskiej.
W polskiej terminologii zespół alienacji rodzicielskiej (PAS) określa się także jako "syndrom odosobnienia od jednego z rodziców", "syndrom oddzielenia rodzica", "syndrom oddzielenia od rodzica", "syndrom oddzielenia od drugoplanowego opiekuna", "syndrom oddzielenia od jednego z rodziców", "syndrom oddzielenia opiekuna", "syndrom PAS", "zespół PAS".
Zespół alienacji rodzicielskiej jest także określany jako "syndrom Gardnera" czy też jako "zespół Gardnera". Jednak te określenia nie są zbyt precyzyjne, gdyż badania na temat zjawiska były także prowadzone przez innych specjalistów. Ponadto "zespół Gardnera" (Gardner's syndrome), to także określenie z zupełnie innego obszaru, obrazujące powstawanie jednego z typów guzów mezodermalnych (kostniaków), a także guzów typu desmoid, przerostu nabłonka barwnikowego siatkówki oraz torbieli naskórkowych, opisany przez Eltona J. Gardnera. Pojawia się zazwyczaj około 15 roku życia i może prowadzić do powstania raka. Z kolei "zespół PAS" to również określenie jednego z negatywnych następstw, na które mogą cierpieć kobiety po dokonaniu zabiegu przerwania ciąży.
Niezależnie od tego czy zajmujemy się zjawiskiem zespołu alienacji rodzicielskiej czy alienacji rodzicielskiej mamy tutaj zazwyczaj do czynienia ze znacznym ograniczeniem w życiu dziecka jednego z rodziców, niewłaściwymi zachowaniami rodzicielskimi i negatywnymi efektami dla dziecka, chociaż procesy alienacyjne mogą występować także podczas wspólnego zamieszkiwania z dzieckiem obojga rodziców.
Nie możemy również zapominać, że zarówno alienacja rodzicielska, jak i zespół alienacji rodzicielskiej są formą destrukcyjnej przemocy, stosowanej wobec dziecka, chociaż niestety są zbyt często wstydliwie ukrywane przez osoby zajmujące się pomocą dziecku i rodzinie, a także, w praktyce sądownictwa rodzinnego.
W kwietniu 2008 roku, Departament Sądów Powszechnych Ministerstwa Sprawiedliwości rozesłał do prezesów sądów apelacyjnych, z prośbą o rozesłanie jednostkom podległym, pismo zawierające opinie Instytutu Ekspertyz Sądowych oraz Polskiego Towarzystwa Psychologicznego w sprawie "posługiwania się tzw. syndromem Gardnera (PAS)".
Po dokonaniu analizy danych otrzymanych z Rodzinnych Ośrodków Diagnostyczno-Konsultacyjnych oraz uwzględnienia stanowiska Instytutu Ekspertyz Sądowych i Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, Departament stwierdził następująco:
- proponowanie oddzielenia dziecka od głównego opiekuna następuje tylko w skrajnych przypadkach manipulacji;
- opinie sporządzane są na podstawie analizy akt sprawy, obserwacji, pogłębionego wywiadu dotyczącego rodziny, poznawczych charakterystyk funkcjonowania dziecka w poszczególnych okresach życia dziecka i badań psychologicznych;
- niezwykle rzadko podważane są przez specjalistów odkrycia Gardnera dotyczące zależności pomiędzy stosowaniem przemocy emocjonalnej wobec dziecka, a kształtowaniem się u niego zaburzeń związanych z odrzucaniem drugiego rodzica;
- następuje skłanianie się amerykańskich psychologów ku określeniu parental alienation (alienacja rodzicielska);
- zaleca się zapoznanie z podstawami teorii oraz podstawowymi argumentami krytycznymi;
- preferowane jest powoływanie się na pojęcie "oddzielenie od drugoplanowego opiekuna";
- akceptowanie jest powoływanie się przez biegłych na objawy i zależności wynikające z relacji pomiędzy głównym opiekunem a dzieckiem, opisane jako PAS;
- występuje niebezpieczeństwo etykietowania rodziny podczas diagnozy i niewłaściwe interpretowanie zaleceń przez rodziców;
- konieczne jest indywidualne rozpatrywania przypadków;
- konieczne jest każdorazowe ocenianie przez sąd rzetelności i obiektywizmu opinii (według stanu na 23.02.2009).
Placówka Ministerstwa Sprawiedliwości - jednostka naukowo-badawcza pod nazwą Instytut Ekspertyz Sądowych im prof. dr Jana Sehna w Krakowie była jedynym miejscem w Polsce i jednym z niewielu na świecie gdzie były prowadzone badania nad występowaniem u dzieci objawów i zależności, będących wynikiem relacji pomiędzy głównym opiekunem, a dzieckiem, opisanych jako PAS, z jednoczesnym zwracaniem uwagi na uproszczenia i nieścisłości jego pierwotnej wersji, wpływu dziadków na pogłębianie się problemów emocjonalnych u dzieci z rozbitych rodzin oraz badań na temat zaburzeń występujących u rozchodzących się rodziców. Mimo to 23 grudnia 2008 roku, Minister Sprawiedliwości wydał rozporządzenie o likwidacji jednostki jednostki badawczo-rozwojowej pod nazwą Instytut Ekspertyz Sądowych im. prof. dr Jana Sehna (Dz. U z 2008 roku, nr 232, poz. 1566).
6 lutego 2009 roku, po przeczytaniu tej informacji w dzienniku ustaw, zainagurowałem publiczną dyskusję internetową na ten temat, do której także zaprosiłem kolejnego już Ministra Sprawiedliwości.
10 marca 2009 r nowy Minister Sprawiedliwości swoim rozporządzeniem powołał jednostkę budżetową Instytut Ekspertyz Sądowych im prof. dr Jana Sehna, która statutowo może także prowadzić badania naukowe z zakresu nauk prawnych i sądowych, a w tym m. in. z zakresu psychologii sądowej (Dziennik Urzędowy Ministra Sprawiedliwości nr 3 z 27.03.2009 r).
Oficjalna informacja z 4 maja 2009 roku, którą otrzymałem z Instytutu Ekspertyz Sądowych im. prof dr Jana Sehna, sugerowała, że w tym roku badania naukowe bezpośrednio lub pośrednio odnoszące się do objawów opisanych jako PAS nie są przewidywane oraz, że będą kontynuowane w przyszłości. Jednak termin ich rozpoczęcia i ewentualnej kontynuacji nie został podany. Nic mi także nie wiadomo, aby później zostały one ponownie podjęte.
Niezależnie od przedstawianych propozycji terapii, dopiero wprowadzenie opieki naprzemiennej wraz ze wzrostem świadomości wychowawczej rodziców umożliwia pełne opanowanie problemu. Niezbędne jest także dokonanie właściwej korekty prawa rodzinnego, aby umożliwić wprowadzenie takich rozwiązań wraz ze stworzeniem systemów motywacyjnych i pomocy dla rodziców do prawidłowego wywiązywania się ze swoich ról, a także adekwatnych systemów szkoleń dla osób mających profesjonalnie do czynienia z tym problemem.
Inne działania wprowadzające zamieszanie wokół zjawiska alienacji rodzicielskiej to przedstawianie problemu jako walki lub konfliktu o dziecko, co służy ukrywaniu znaczenia problemu, będącego przemocą emocjonalną wobec dziecka i drugiego rodzica lub przedstawianie go jako niejasną alienację, co z kolei wypacza jego znaczenie. Takie działania wspomagają świadomie bądź nieświadomie zachowanie status quo w rozwiązaniach prawnych umożliwiających występowanie problemu alienacji rodzicielskiej.
W listopadzie 2007 roku, wzorem innych krajów, w Polsce rozpoczęły się próby zdeprecjonowania zjawiska PAS. Niestety, nie pozostały one bez wpływu na postawę świata nauki wobec poruszanej w niniejszej publikacji tematyki. Następnie we wrześniu 2009 roku rozpoczęły się z kolei próby zdeprecjonowania pojęcia alienacji rodzicielskiej (PA), próbując go utożsamiać ze zespołem alienacji rodzicielskiej (PAS), a następnie oba zjawiska przedstawiano w kontekście nieakceptowalnych w naszej kulturze niektórych poglądów inicjatora badań nad PAS. W drugiej połowie 2013 roku te działania zostały poszerzone także o próbę ograniczenia przedstawiania problemu alienacji rodzicielskiej tylko do prostego izolowania dziecka od drugiego rodzica (m.in. w opracowywaniu projektu zmian w prawie rodzinnym przez niektóre organizacje społeczne).
W tych latach (2009 i 2013) problem w nieprawidłowości w funkcjonowaniu prawa rodzinnego, w obszarze dyskryminacji ojców był poruszany podczas prac komisji sejmowych oraz na poziomie rządowym (Pełnomocnika Rządu ds. Równego Traktowania).
Sytuacja tym bardziej staje się nieakceptowalna, gdy niektórzy przedstawiciele świata nauki zauważając niedociągnięcia koncepcji zespołu alienacji rodzicielskiej, zamiast domagać się ich dopracowania starają się zanegować lub podważać jej znaczenie podczas postępowania sądowego.
Musimy przy tym pamiętać, że amerykańskie środowiska psychiatryczne nie są wolne od wpływu nacisków społecznych czego przykładem było usunięcie z testów zaburzeń osobowości DSM-IV m.in. zaburzeń autodestrukcyjnych pod naciskiem organizacji feministycznych.
W mojej ocenie, utrzymywanie niejasności, zamieszania i uproszczeń wokół problemu alienacji rodzicielskiej w tym sprowadzania problemu tylko do prostego izolowania dziecka od drugiego rodzica i jednoznacznego utożsamiania go z koncepcją PAS sprzyja funkcjonowaniu systemów korupcjogennych i para-koruopcjogennych w prawie rodzinnym oraz utrzymywaniu się dużych rynków pomocy prawnej i psychologicznej [1].
Poniżej przedstawiam kilka przykładowych pytań, na które moim zdaniem powinniśmy znaleźć odpowiedzi podczas dalszych badań nad problematyką alienacji rodzicielskiej. Oto one:
- Co powinien zawierać katalog opisujący postawy i zachowania z zakresu alienacji rodzicielskiej, reakcje na nią i jej negatywne efekty?
- Jaki jest zasięg problemu i jego negatywnych skutków w Polsce i na świecie?
- Jak powinny wyglądać narzędzia diagnostyczne identyfikujące objawy i efekty alienacji rodzicielskiej?
- Kiedy zaburzenia występujące, na skutek procesu alienacji rodzicielskiej, są wywoływane i wzmacniane przez jednego, a kiedy przez oboje rodziców, a także przez zamieszkujących z dzieckiem dziadków i inne osoby?
- Kiedy zaburzenia występujące, w wyniku procesu alienacji rodzicielskiej nasilają się na skutek nieprawidłowego funkcjonowania instytucji mających pomagać rodzinie w rozwiązywaniu problemów?
- Jaki ma wpływ konstrukcja i funkcjonowanie prawa na występowanie i nasilanie procesu alienacji rodzicielskiej?
- Jakie czynniki wpływają na występowanie i nasilanie się zachowań powodujących negatywne efekty alienacji rodzicielskiej i zjawisk jej towarzyszących?
- Kiedy dziecko będące ofiarą alienacji rodzicielskiej czuje niechęć lub nienawiść do alienowanego rodzica, bądź opiekuna, a kiedy tylko deklaruje taką postawę?
- Jakie środki profilaktyczne i zapobiegawcze należy zastosować?
- Na czym powinna polegać efektywna terapia rodziny, bądź osób doznających problemu alienacji rodzicielskiej?
Na zakończenie należy wskazać, że alienacja rodzicielska będąca określeniem zachowania mającym wpływ na relacje pomiędzy dzieckiem, a drugim rodzicem jest czymś innym niż stan alienacji, która jest pojęciem mogącym dotyczyć różnych sfer społecznych.
- Autor jest ekonomistą, menedżerem, działaczem społecznym, zajmujący się problemami dzieci z rozbitych rodzin oraz negatywnymi efektami wadliwej konstrukcji prawa rodzinnego. Autor e-booka: "Dziecko, rodzic i rozwód oraz alienacja rodzicielska - problemy, pomysły, porady".
Zobacz także:
Komitet Przestrogi przed Oddzieleniem Rodzica
grupa dyskusyjna "Alienacja rodzicielska"
Bibliografia
- Ackerman M. J. "Clinician's Guide to Child Custody Evaluations, 3rd ed., John Wiley & Sons, New York 2006
- Ackerman M. J. "Podstawy psychologii sądowej", Gdańk GWP, 2005
- Arai Rohen "Gardner's syndrome", yourtotalhealth.ivillage.com 2000
http://yourtotalhealth.ivillage.com/gardners-syndrome.html - Bhama PK, Chugh R, Baker LH, Doherty GM. Gardner's syndrome in a 40-year-old woman: successful treatment of locally aggressive desmoid tumors with cytotoxic chemotherapy. World Journal of Surgical Oncology. 4, 96, 2006 http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/17173703?dopt=Abstract http://en.wikipedia.org/wiki/Image:Gardner1.jpg
- Bauserman R. Ph. D. ""Child Adjustment in Joint-Custody Versus Sole-Custody Arrangements: A Meta-Analytic Review," Robert Bauserman, Ph.D., AIDS Administration/Department of Health and Mental Hygiene; Journal of Family Psychology, Vol 16, No. 1., 2002
www.apa.org/releases/custody2.html - Benemeglio S., Plewniak M. "Kurs 0: Potęga komunikacji analogicznej, niewerbalnej: I ty możesz poznać sekrety psychologii komunikacyjnej i hipnozy dynamicznej: Kurs 1 APS (Analogic Program System): Integralny Kurs Komunikacji Interaktywnej: Znaczenie gestów i znaków komunikacji perswazyjnej w hipnozie dynamicznej", CID-CNV Włoski Instytut Psychologii Komunikacyjnej i Hipnozy Dynamicznej, Warszawa 1998
- Czerederecka A. "Cognitive Processes of Parents Fighting for Custody and Parental Alienation Syndrome Observed in their Children", Z Zagadnień Nauk Sądowych" nr LVI z 2005 r.
- Czerederecka A. "Determinants of Social Malajdustment in Divorced Couples Who Are Fighting for Custody of Children [in:] Forensic Psychology and Law: Traditional Quetions and New Ideas, A. Czerederecka, T. Jaśkiewicz - Obydzińska, J. Wójcikiewicz [eds], Institute of Forensic Research Publishers, Kraków 2000
- Czerederecka A. "Manipulowanie dzieckiem przez rodziców rywalizujących o udział w opiece", Dziecko krzywdzone" nr 4 (25) z 2008 r.
- Czerederecka A. "Potrzeba profesjonalnej dyskusji na temat PAS", , Psychiatria Polska nr 1 z 20110 roku, str 13 - 26
- Czerederecka A. "Syndrom Gardnera", Zakład Psychologii Sądowej, Instytut Ekspertyz Sądowych w Krakowie 2008
- Czerederecka A. "PAS - syndrom oddzielenia od jednego z rodziców", Materiały szkoleniowe, Program szkoleniowy dla sędziów orzekających w sprawach rodzinnych, Szkolenie dla sędziów orzekających w sprawach rodzinnych - Będlewo 2- 4 kwietnia 2008 - Psychologiczne aspekty pracy sędziego rodzinnego, Krajowe Centrum Szkolenia Kadr Sądów Powszechnych i Prokuratury, 2008
- Czerederecka A. "Syndrom oddzielenia od drugoplanowego opiekuna (PAS) - przydatność analizy w badaniach sądowych w kontekście krytyki zjawiska", Nowiny Psychologiczne nr 3 z 2005 r (str. 31 - 42)
- Czerederecka A. "Syndrom odosobnienia od jednego z rodziców u dzieci z rozbitych rodzin" Nowiny Psychologiczne nr 4 z 1999 r (str. 5 - 13)
- Czerederecka A., Wach E. "Difficulties of Social Adaptation of Presons Experiencing Marital Failures", Z Zagadnień Nauk Sądowych nr XXX z 1994 r
- Darnall D. "Divorce Casualties: Protecting your Children from Parental Alienation", Taylor Trade Publishing 1998
- Darnall D. "The Parental Alienation Directory", PsyCare 1997
http://www.parentalalienation.com/articles/index.html - Darnall D. Materiały ze strony internetowej www.parental-alienation-awareness.com oraz www.parental-alienation-awareness.com/brochures.asp 2010
- Dunne J., Hendrick M. "The Parental Alienation Syndrome: an analysis of sixteen selected cases", Journal Divorce and Remarriage, nr 21 z 1994 roku http://www.fact.on.ca/Info/pas/dunne.htm
- Gardner, EJ: A genetic and clinical study of intestinal polyposis, a predisposing factor for carcinoma of the colon and rectum. American Journal of Human Genetics 3: 167-176, 1951.
- Gardner R. "Academy Forum", Volume 29, Number 2, Summer, 1985, p. 3-7 Recent Trends in Divorce and Custody Litigation."
www.fact.on.ca/Info/pas/gardnr85.htm - Hassan S. "Jak uwolnić się od manipulacji psychicznej w sekcie: Poradnik dla rodzin, przyjaciół i członków destrukcyjnych kultów, Ravi, Łódź 2001
- Kaczmarek J., Kotara H., Pocent T. "Syndrom odosobnienia od jednego z rodziców. Mechanizmy psychologiczne występujące w konflikcie okołorozwodowym według koncepcji Richarda Gardnera", Komitet Ochrony Praw Dziecka, Warszawa 2004
- Kowanetz M. "Formy przemocy emocjonalnej wobec dzieci w rodzinach rozbitych", "Z zagadnień nauk sądowych" nr LVI z 2003 roku.
- Kowanetz M. "Rola dziadków w opiece nad dziećmi w rodzinach rozbitych", Nowiny Psychologiczne nr 4 z 1999 roku
- Kucharski R. "Rodzicielska opieka naprzemienna nad dzieckiem w USA", Robert Kucharski 2003, wstroneojca.pl/content/view/72/54/
- Kuhne A. "The Psyhological View of the Best Interest of Child" [in:] Forensic Psychology and Law: Traditional Quetions and New Ideas, A. Czerederecka, T. Jaśkiewicz - Obydzińska, J. Wójcikiewicz [eds], Institute of Forensic Research Publishers, Kraków 2000
- Materiały ze strony Hostile Aggressive Parneting http://www.hostile-aggressive-parenting.com/ 2010
- Materiały ze strony PAAO http://www.parental-alienation-awareness.com/awarness-articles.asp http://www.parental-alienation-awareness.com/flyers.asp 2010
- Materiały z forum dyskusyjnego "Alienacja rodzicielska" 2009 - 2013
http://www.goldenline.pl/grupa/alienacja-rodzicielska - Materiały z forum dyskusyjnego "Prawa ojca" 2007 - 2013 http://www.goldenline.pl/grupa/prawa-ojca
- Materiały z forum dyskusyjnego "Zespół alienacji rodzicielskiej - badania i praktyka" 2007 - 2013
http://www.goldenline.pl/grupa/zespol-alienacji-rodzicielskiej-badania-i-praktyka - Myers J. E. B. "Dowody psychologiczne wykorzystywania dzieci w kontekście weryfikacji przez sąd", Dziecko Krzywdzone nr 4 (25) z 2008 roku.
- Namysłowska I., Heitzman J., Siewierska A. "Ekspertyza wykonana na zlecenie Biura Rzecznika Praw Dziecka dotycząca syndromu Gardnera jako wyodrębnionej jednostki chorobowej oraz jego przydatności w orzecznictwie sądów rodzinnych, Warszawa 2008
http://www.brpd.gov.pl/uploadfiles/publikacje/ekspertyza_gardner.pdf - Namysłowska I., Heitzman J., Siewierska A. "Zespół Gardnera - zespół oddzielenia od drugoplanowego opiekuna (PAS). Rozpoznanie czy rzeczywistość rodzinna", Psychiatria Polska nr 1/2009, str. 5 - 17
- Oldham J. M., Morris L. B. "Twój psychologiczny autoportret: Dlaczego kochasz, myślisz, czujesz, działasz właśnie tak", Jacek Santorski & Co, Warszawa
- Rand Convay, Ph. D. "Parental Alienation Syndrome, Forensic Psychologist, Deirdre", "A review of work done by Dr. Richard Gardner and others: THE SPECTRUM OF PARENTAL ALIENATION SYNDROME": www.mensrights.com.au/page27f.htm 1997
- Rand, Deirdre Conway. The Spectrum Of Parental Alienation Syndrome (Part I). American Journal of Forensic Psychology, vol 15. no 3, 1997
- Ryś M. "Wartość życia: Gdybym wiedziała wcześniej", "Wychowawca. Miesięcznik wychowawców i nauczycieli katolickich" 2005
http://www.wychowawca.pl/miesiecznik_nowy/2005/03-2005/04.htm - Warshak R. A. "Divorce Poison: Protecting the Parent-Child Bond from a Vindictive Ex" (Hardcore)" 2010.
Opublikowano: 2014-12-08
Zobacz komentarze do tego artykułu
Alienacja rodzicielska (PA), a zespół alienacji rodzicielskiej (PAS)
Autor: kandela Data: 2014-12-13, 19:14:49 OdpowiedzWitam!Nie jestem psychologiem, ale temat bardzo mnie interesuje. Szukałam opisu mechanizmu wyjaśniającego, co się dzieje z moją 10 letnią wnuczką. Ostatnio natknęłam się na teksty w języku angielskim amerykańskiego psychologa i terapeuty o modelu "alienacji rodzicielskiej" opartej na teori... Czytaj dalej
- RE: Alienacja rodzicielska (PA), a zespół alienacji rodzicielskiej (PAS) - odstajaca, 2015-01-20, 11:42:43
- SAR s ustawienia systemowe - daimonion, 2015-04-22, 11:09:39