Reklamy
Artykuł
Joanna Dymecka
"Twardy jak stal" – stereotypy, role i ideały męskości
Istnieją pewne obiektywne, dające się do pewnego stopnia empirycznie zweryfikować, fakty dotyczące męskości i kobiecości. Dotychczas w licznych badaniach udało się udowodnić, iż mężczyźni:
Ponadto w badaniach empirycznych stwierdzono, że im wyższy poziom testosteronu u danej osoby tym większa agresja, współzawodnictwo, dominacja i pewność siebie. Testosteron także koncentruje i pobudza mózg, przez co zdolny on jest do większego skupienia, co również może powodować pewną przewagę mężczyzn. Uważa się także, że wzrok to najważniejszy zmysł mężczyzn, a emocje najłatwiej im wyrażać w sferze działań (Głażewska, 2005).
Wszystkie te informacje dotyczące mężczyzn zostały naukowo stwierdzone i nawet najbardziej opowiadające się za równością płci osoby nie mogą im zaprzeczyć. Jednakże w codziennym życiu nie posługujemy się tylko wiedzą, którą uważamy za stuprocentowo pewną. Nasza codzienność wypełniona jest wiedzą subiektywną, której przeważnie nie weryfikujemy. Poza tym, co wiemy na pewno o mężczyznach, wiele się nam wydaje. Są cechy, które uważamy za męskie, a są takie, które przypisujemy tyko kobietom, a których mężczyźni zdecydowanie przejawiać nie powinni.
Myślenie o płci i rodzaju przybiera bardzo często charakter stereotypowy. Stereotyp jest pojęciem, którym w życiu codziennym bardzo często się posługujemy, nie wiedząc dokładnie co ono oznacza. A jest to termin, który wywodzi się z nazewnictwa drukarskiego, gdzie używany był jako określenie matrycy lub płyty, która raz odlana nie ulega zmianie. Pojęcie to zostało przeniesione na grunt nauk społecznych i kulturowych, w których używa się go w odniesieniu do zbioru przekonań powszechnie uznawanych, a dotyczących cech jakiejś grupy ludzi (Szarzyńska-Lichtoń, 2004).
W ujęciu encyklopedycznym stereotyp to: skrótowy, uproszczony i zabarwiony wartościująco obraz grupy ludzi (np. etnicznej, zawodowej, rasowej, klasy społecznej), funkcjonujący w świadomości członków innych grup; stereotyp powstaje w rezultacie bezrefleksyjnego przejmowania opinii rozpowszechnionych w danym środowisku, jest bardzo trwały i odporny na zmianę, nawet w przypadku gromadzenia się sprzecznych z nim doświadczeń; wywiera silny wpływ na zachowania grupy społecznej, sprzyjając zwłaszcza utrwalaniu uprzedzeń wobec ludzi spoza własnej grupy. W znaczeniu szerszym używa się terminu stereotyp na oznaczenie wszelkich poglądów stanowiących odbicie gotowego wzoru i przyswajanych bez zastanowienia i konfrontowania ich z rzeczywistością. (Nowa encyklopedia powszechna, tom 5, 1996, 47).
Myślenie stereotypowe stało się przedmiotem wielu badań, szczególnie w dziedzinach takich jak psychologia i socjologia. Na gruncie psychologii stereotyp definiuje się w sposób następujący:
Utrzymywaniu się myślenia stereotypowego służy kategoryzacja społeczna i podział świata na grupę własną i obcą – „my” i „oni”, co powoduje pogłębianie się różnic. Kategoryzacja jest procesem, w trakcie którego określoną grupę ludzi ujmuje się jako całość, wyodrębniając ją spośród innych grup. Dzieje się tak w przypadku grup narodowościowych czy zawodowych, a także podczas klasyfikowania ludzi ze względu na płeć. Kategoryzacja płciowa jest przy tym jedną z najpowszechniejszych i najprostszych, gdyż jest dychotomiczna, co sprawia, iż przypisywanie jednostek do jednej lub drugiej kategorii jest bardzo łatwe. Nie dziwi więc fakt, iż jest to jedna z najwcześniej dokonywanych przez dzieci klasyfikacji (Pankowska, 2005).
Stereotypy są trwałymi łatwo dostępnymi w myśleniu schematami, umożliwiają szybką, lecz niestety powierzchowną orientację w otaczającej rzeczywistości i okazują się szczególnie istotne przy niedoborze informacji oraz przy przeciążeniu informacyjnym. Stereotypy są bardzo odporne na zmianę, są silnie związane z tożsamością społeczną czyli poczuciem przynależności do określonej grupy (Nowa encyklopedia powszechna, tom 5, 1996). Stereotypowa wiedza o przynależności osób do danej kategorii silniej wpływa na proces spostrzegania danej jednostki, niż informacja o jej indywidualnych cechach (Wojciszke, 2006).
Płeć jako jedna z podstawowych kategorii społecznych podlega znacznej stereotypizacji. Stereotypy płci są obecne w życiu społecznym zarówno w sposób jawny jak i utajony i służą ocenie zachowań i cech własnych i innych, a rozumiane są jako schematy zachowania osobników żeńskich lub męskich, które są podzielane przez ogół społeczeństwa i nabywane w procesie socjalizacji (Mandal, 2003). Stereotypy rodzaju można definiować także jako przekonania dotyczące cech i zajęć odpowiednich dla kobiet lub mężczyzn oraz zajęć, które są dla nich odpowiednie (Brannon, 2002). System stereotypów rodzaju służy człowiekowi całe życie jako standard.
Stereotypy mają podłoże w rzeczywistych różnicach między rodzajami, jednakże w odróżnieniu od naukowo stwierdzonych faktów nie posiadają wystarczającego empirycznego uzasadnienia. Bardzo często są one całkowicie pozbawione racji, nie uwzględniają wyjątków oraz danych statystycznych, a także mają wyraźne komponenty oceniające (Miluska, Boski, 1999).
Istnieje bardzo wiele stereotypów związanych z płcią, które można opisywać na kilku podstawowych wymiarach:
Zestaw cech określających „typowego mężczyznę” i „typową kobietę” nie zmienia się od lat. Do lat sześćdziesiątych ubiegłego stulecia męskość i kobiecość uważane były za dwa krańce jednego kontinuum (Kluczyńska, 2001). Dzisiejsze stereotypy rodzaju sięgają wieku dziewiętnastego i umieszczają mężczyznę w świecie zewnętrznym i w życiu zawodowym (Brannon, 2002). Bardzo często wskazuje się na ciepło i ekstrawersję – cechy kobiece oraz racjonalność i kompetencje – cechy męskie, jako rdzenie stereotypów związanych z płcią (Mandal, 2003).
Kobiecość i męskość często utożsamiane są z wieloma różnicującymi cechami. Męskość zazwyczaj kojarzy się z orientacją instrumentalną – skupianie się na pracy lub rozwiązaniu problemów, czy też czynnikową – troska o siebie jako jednostkę; kobiecość natomiast wiąże się z orientacją ekspresyjną (grupową) – skupianie się na relacjach z innymi (Głażewska, 2005).
Stereotypy rodzaju charakterystyczne dla poszczególnych kultur wykazują więcej podobieństw niż różnic, a stereotyp mężczyzny zazwyczaj pasuje do modelu instrumentalnego (czynnego). Jednocześnie męska orientacja instrumentalna jest wartościowana wyżej niż orientacja ekspresyjna charakterystyczna dla kobiet. Męska orientacja instrumentalna wiąże się z asertywnością i dążeniem do opanowania środowiska i kontroli. Za męskie uważane są także cechy takie jak niezależność, kompetencja, siła, agresywność, traktowanie stosunków interpersonalnych jako środka do osiągnięcia własnych celów i maksymalizacji własnych korzyści (Kwiatkowska, 1999).
W międzykulturowych badaniach nad stereotypami płci prowadzonych w trzydziestu krajach na sześciu kontynentach zidentyfikowano 6 przymiotników, które we wszystkich społecznościach były kojarzone z mężczyzną. Do cech tych należały odwaga, dominacja, gwałtowność, niezależność, męskość i siła. W innych podobnych badaniach określono mężczyzn następującymi przymiotnikami: pewny siebie, niezależny i władczy (Głażewska, 2005).
W kolejnych międzynarodowych badaniach dotyczących stereotypów płci wykazano, iż za cechy tradycyjnie przejawiane przez mężczyzn uważa się cechy działania: kompetencje, racjonalność, niezależność, agresywność, pewność siebie, łatwość w podejmowaniu decyzji i nie poddawanie się w trudnych sytuacjach (Kluczyńska, 2001).
Międzykulturowe podobieństwo stereotypów męskości w świetle badań w trzydziestu bardzo różnych krajach świata, rozszerza się obecnie do następujących cech: agresywny, aktywny, arogancki, autokratyczny, bałaganiarz, głośny, indywidualista, krzepki, niemiły, nieostrożny, odważny opanowany, pewny siebie, pomysłowy, poszukuje przyjemności, poważny, przedsiębiorczy, racjonalny, realistyczny, spragniony przygód, stanowczy, szorstki, sztywny, szybki, twardy, zaradny, zarozumiały, zdolny, złośliwy (Wojciszke, 2005).
Podstawowe wymiary tego zróżnicowania w świetle teorii różnych badaczy (Bakan, Tannen, Parson) to orientacja na sprawczość kontra wspólnotowość; nastawienie na utrzymanie przewagi nad innymi kontra bliskość, wsparcie i porozumienia; instrumentalność kontra ekspresyjność (Wojciszke, 2005). We wszystkich badanych krajach cechy stereotypowo męskie to cechy silniejsze i aktywniejsze. Z męskością były kojarzone pojęcia takie jak: aktywność, siła, krytyczny rodzic, dorosły, dominacja, autonomia, agresja, pokazywanie się, sukces i wytrwałość (Best, Williams, 2002).
W inwentarzu do pomiaru cech płciowych, stworzonym przez S. L. Bem, pojmującą męskość jako stereotypową definicję zakorzenioną w praktykach kultury, (Bem Sex Role Inventory – BSRI) możemy odnaleźć dwadzieścia cech uznawanych w naszej kulturze za typowo męskie. Są to: działanie przywódcze, agresywność, ambicja, analityczność, asertywność, atletyczność, współzawodnictwo, obrona własnych poglądów, dominacja, skuteczność, skłonności przywódcze, ufność we własne siły, indywidualizm, łatwość w podejmowaniu decyzji, męskość, niezależność, samowystarczalność, silna osobowość, chęć zajmowania stanowiska w sprawie, skłonność do podejmowania ryzyka (Bem, 2000; Głażewska 2005).
Inne cechy stereotypowo uznawane za męskie to: agresywny, niezależny, opanowany, ukrywa emocje, obiektywny, podatny na zły wpływ, dominujący, lubi matematykę i nauki ścisłe, odporny na drobne kryzysy, aktywny, skłonny do rywalizacji, myśli logicznie, bywały w świecie, ma głowę do interesów, bezpośredni, zna życie, niezbyt wrażliwy, ryzykant, łatwo podejmuje decyzje, nigdy nie płacze, ma skłonności przywódcze, pewny siebie, nie waha się być agresywny, ambitny, umie oddzielać emocje od rozumu, niezależny, nie dba o wygląd, uważa, że mężczyźni są lepsi od kobiet, w męskim towarzystwie swobodnie rozmawia o seksie (Brannon, 2002).
W badaniach nad stereotypami płci prowadzonymi w Polsce cechy przypisywane stereotypowo męskiemu Polakowi to: stara się naprawić wyrządzone krzywdy; zaradny, energiczny i pracowity; wobec kobiet zachowuje się elegancko i kulturalnie; zawsze staje w obronie słabszych; towarzyski, dowcipny, pełen fantazji; jest głową rodziny i cieszy się szacunkiem domowników; potrafi ciężko pracować, ale też wspaniale się bawić; potrafi bronić swojej własności; kocha dzieci i bierze udział w ich wychowaniu; patriota; pomaga żonie w codziennych obowiązkach; podejmuje najważniejsze decyzje w domu; wrażliwy na punkcie swojego honoru (Kwiatkowska, 1999).
Typowy polski mężczyzna to dżentelmen - z kulturalnymi manierami, potrafiący odnaleźć się w każdej sytuacji, będący także tak zwanym „sympatycznym łobuzem”, któremu zdarza się popełniać drobne wykroczenia. W badaniach tych pojawił się także polak partner życiowy - patriota, któremu także zdarza się czasami wyrządzać drobne krzywdy, ale dzielący się obowiązkami domowymi, opiekujący się dziećmi, zaradny i pracowity, mający właściwy stosunek do dam. Kolejny podtyp stereotypu męskiego to polak głowa rodziny, typ osadzony w tradycji patriarchalnej, którego domownicy obdarzają szacunkiem, podejmujący najważniejsze rodzinne decyzje, odpowiedzialny za kobiety, dzieci i powierzone mu sprawy (Kwiatkowska, 1999).
Mężczyźni widzą siebie jako osoby odpowiedzialne za sprawy rodziny, uważają, że w rodzinie cieszą się szacunkiem kobiet i dzieci. Niestety obraz ten nie pokrywa się z tym, co o mężczyznach sądzą kobiety, dla których mężczyzna nie jest ani partnerem ani głową rodziny. Mężczyźni, jak wynika z badań, charakteryzują się bardziej tradycyjnym światopoglądem, w którym role płciowe są wyraźnie określone i nie nakładają się na siebie (Kwiatkowska, 1999).
W kolejnych badaniach na gruncie polskim charakteryzując typowego mężczyznę, najczęściej przypisywano mu cechy takie jak: rywalizacja, dominacja, pewność siebie, eksperymentowanie w życiu seksualnym; najrzadziej natomiast wybierano zaangażowanie w sprawy innych (cecha kobieca), łagodność (cecha kobieca), naiwność (cecha kobieca) oraz tolerancję (cecha neutralna). W tych badaniach obraz mężczyzny był mniej obciążony stereotypami niż obraz kobiety, z tym, że to kobiety widziały mężczyzn bardziej stereotypowo niż oni siebie. Silnie stereotypowo postrzegają mężczyznę osoby płci męskiej o odmiennej orientacji seksualnej i członkowie Mensy (Bartosz, Cieślik, Jaz, Konafa, Zubik, 2004).
Złożoną strukturę stereotypów zarówno męskości jak i kobiecości można ująć w cztery komponenty (osobowości, ról społecznych, wyglądu zewnętrznego i zawodu) zawierające po kilka cech. Te odnoszące się do męskości to:
W związku z ostatnią komponentą wiele zawodów uznanych zostało za typowo męskie, co odbija się w przekonaniach nawet najmłodszych członków społeczeństwa. Praktycznie wszystkie dzieci proszone np. o narysowanie naukowca rysują mężczyznę (Cross, Markus, 2002). Ponadto męskie zadania i zawody są przeważnie bardziej poważane niż zadania kobiece, co może prowadzić do przyznawania mężczyznom wyższego statusu. Przypisywanie mężczyznom takich cech jak dominacja, siła, ambicja, przywództwo czy poczucie wyższości zachęca ich do pełnienia ról społecznych związanych ze sprawowaniem władzy, a także powoduje częstsze ubieganie się ich o elitarne stanowiska i faworyzowanie ich w wyborach na te stanowiska (Pratto, 2002).
Jednakże stereotypy to nie tylko dominacja mężczyzn, to także role i zadania stojące przed nimi, którym powinni oni sprostać. Powinni być istotami walczącymi, odważnymi i brutalnymi, powinni odnosić sukcesy w karierze zawodowej i zdobywać prestiż, a ich potencja seksualna powinna być nieograniczona, ponadto powinni oni całkowicie odciąć się od kobiecej części swej psychiki (Mellibruda, 2001).
Ze współczesnym pojęciem męskości wiąże się zakaz bycia „babą” i odrzucenie cech kobiecych. Jest to jest to jeden z czterech aspektów modelowej męskiej tożsamości. Pozostałe trzy elementy to: „człowiek u steru” – dążenie do sukcesu, wysokiej pozycji i wzbudzania podziwu; „twardy jak stal” – wytrzymałość, pewność siebie i samodzielność, zwłaszcza w sytuacjach kryzysowych; oraz „ja im dam popalić” – gwałtowność, agresja i brawura (Brannon, 2002).
Takie wymagania spowodowały niezadowolenie wielu mężczyzn z powodu niemożności sprostania im i obok ruchu feministycznego doprowadziły do powstania ruchu mężczyzn.
Ten artykuł nie ma jeszcze żadnych komentarzy. Skomentuj artykuł
- mają lepszą wyobraźnię przestrzenną,
- mają lepsze wyczucie perspektywy,
- są częściej uzdolnieni matematycznie,
- lepiej dostrzegają regularności i abstrakcyjne relacje,
- lepiej czytają mapę;
- widzą lepiej w jasnym świetle,
- wykazują większe zainteresowanie przedmiotami niż ludźmi,
- lepiej przetwarzają informacje wtedy, gdy tworzą one jakąś spójną formę,
- podchodzą do problemów w sposób bardziej pragmatyczny i egocentryczny.
Ponadto w badaniach empirycznych stwierdzono, że im wyższy poziom testosteronu u danej osoby tym większa agresja, współzawodnictwo, dominacja i pewność siebie. Testosteron także koncentruje i pobudza mózg, przez co zdolny on jest do większego skupienia, co również może powodować pewną przewagę mężczyzn. Uważa się także, że wzrok to najważniejszy zmysł mężczyzn, a emocje najłatwiej im wyrażać w sferze działań (Głażewska, 2005).
Wszystkie te informacje dotyczące mężczyzn zostały naukowo stwierdzone i nawet najbardziej opowiadające się za równością płci osoby nie mogą im zaprzeczyć. Jednakże w codziennym życiu nie posługujemy się tylko wiedzą, którą uważamy za stuprocentowo pewną. Nasza codzienność wypełniona jest wiedzą subiektywną, której przeważnie nie weryfikujemy. Poza tym, co wiemy na pewno o mężczyznach, wiele się nam wydaje. Są cechy, które uważamy za męskie, a są takie, które przypisujemy tyko kobietom, a których mężczyźni zdecydowanie przejawiać nie powinni.
Myślenie o płci i rodzaju przybiera bardzo często charakter stereotypowy. Stereotyp jest pojęciem, którym w życiu codziennym bardzo często się posługujemy, nie wiedząc dokładnie co ono oznacza. A jest to termin, który wywodzi się z nazewnictwa drukarskiego, gdzie używany był jako określenie matrycy lub płyty, która raz odlana nie ulega zmianie. Pojęcie to zostało przeniesione na grunt nauk społecznych i kulturowych, w których używa się go w odniesieniu do zbioru przekonań powszechnie uznawanych, a dotyczących cech jakiejś grupy ludzi (Szarzyńska-Lichtoń, 2004).
W ujęciu encyklopedycznym stereotyp to: skrótowy, uproszczony i zabarwiony wartościująco obraz grupy ludzi (np. etnicznej, zawodowej, rasowej, klasy społecznej), funkcjonujący w świadomości członków innych grup; stereotyp powstaje w rezultacie bezrefleksyjnego przejmowania opinii rozpowszechnionych w danym środowisku, jest bardzo trwały i odporny na zmianę, nawet w przypadku gromadzenia się sprzecznych z nim doświadczeń; wywiera silny wpływ na zachowania grupy społecznej, sprzyjając zwłaszcza utrwalaniu uprzedzeń wobec ludzi spoza własnej grupy. W znaczeniu szerszym używa się terminu stereotyp na oznaczenie wszelkich poglądów stanowiących odbicie gotowego wzoru i przyswajanych bez zastanowienia i konfrontowania ich z rzeczywistością. (Nowa encyklopedia powszechna, tom 5, 1996, 47).
Myślenie stereotypowe stało się przedmiotem wielu badań, szczególnie w dziedzinach takich jak psychologia i socjologia. Na gruncie psychologii stereotyp definiuje się w sposób następujący:
- Stereotyp to schemat reprezentujący grupę lub rodzaj osób wyodrębnionych z uwagi na jakąś łatwo zauważalną cechę określającą ich społeczną tożsamość, jak płeć, rasa, narodowość, religia, pochodzenie społeczne, zawód. Schemat taki jest zwykle nadmiernie uproszczony, nadogólny (wszyscy członkowie grupy „są” tacy sami), niepodatny na zmiany w wyniku nowych informacji oraz społecznie podzielany, stanowiąc element kultury jakiejś społeczności (Wojciszke, 2006, 68).
Utrzymywaniu się myślenia stereotypowego służy kategoryzacja społeczna i podział świata na grupę własną i obcą – „my” i „oni”, co powoduje pogłębianie się różnic. Kategoryzacja jest procesem, w trakcie którego określoną grupę ludzi ujmuje się jako całość, wyodrębniając ją spośród innych grup. Dzieje się tak w przypadku grup narodowościowych czy zawodowych, a także podczas klasyfikowania ludzi ze względu na płeć. Kategoryzacja płciowa jest przy tym jedną z najpowszechniejszych i najprostszych, gdyż jest dychotomiczna, co sprawia, iż przypisywanie jednostek do jednej lub drugiej kategorii jest bardzo łatwe. Nie dziwi więc fakt, iż jest to jedna z najwcześniej dokonywanych przez dzieci klasyfikacji (Pankowska, 2005).
Stereotypy są trwałymi łatwo dostępnymi w myśleniu schematami, umożliwiają szybką, lecz niestety powierzchowną orientację w otaczającej rzeczywistości i okazują się szczególnie istotne przy niedoborze informacji oraz przy przeciążeniu informacyjnym. Stereotypy są bardzo odporne na zmianę, są silnie związane z tożsamością społeczną czyli poczuciem przynależności do określonej grupy (Nowa encyklopedia powszechna, tom 5, 1996). Stereotypowa wiedza o przynależności osób do danej kategorii silniej wpływa na proces spostrzegania danej jednostki, niż informacja o jej indywidualnych cechach (Wojciszke, 2006).
Płeć jako jedna z podstawowych kategorii społecznych podlega znacznej stereotypizacji. Stereotypy płci są obecne w życiu społecznym zarówno w sposób jawny jak i utajony i służą ocenie zachowań i cech własnych i innych, a rozumiane są jako schematy zachowania osobników żeńskich lub męskich, które są podzielane przez ogół społeczeństwa i nabywane w procesie socjalizacji (Mandal, 2003). Stereotypy rodzaju można definiować także jako przekonania dotyczące cech i zajęć odpowiednich dla kobiet lub mężczyzn oraz zajęć, które są dla nich odpowiednie (Brannon, 2002). System stereotypów rodzaju służy człowiekowi całe życie jako standard.
Stereotypy mają podłoże w rzeczywistych różnicach między rodzajami, jednakże w odróżnieniu od naukowo stwierdzonych faktów nie posiadają wystarczającego empirycznego uzasadnienia. Bardzo często są one całkowicie pozbawione racji, nie uwzględniają wyjątków oraz danych statystycznych, a także mają wyraźne komponenty oceniające (Miluska, Boski, 1999).
Istnieje bardzo wiele stereotypów związanych z płcią, które można opisywać na kilku podstawowych wymiarach:
- stereotypów cech psychicznych związanych z płcią,
- stereotypów ról związanych z płcią,
- stereotypowych cech fizycznych,
- stereotypów dotyczących zawodów (Szarzyńska-Lichtoń, 2004).
Zestaw cech określających „typowego mężczyznę” i „typową kobietę” nie zmienia się od lat. Do lat sześćdziesiątych ubiegłego stulecia męskość i kobiecość uważane były za dwa krańce jednego kontinuum (Kluczyńska, 2001). Dzisiejsze stereotypy rodzaju sięgają wieku dziewiętnastego i umieszczają mężczyznę w świecie zewnętrznym i w życiu zawodowym (Brannon, 2002). Bardzo często wskazuje się na ciepło i ekstrawersję – cechy kobiece oraz racjonalność i kompetencje – cechy męskie, jako rdzenie stereotypów związanych z płcią (Mandal, 2003).
Kobiecość i męskość często utożsamiane są z wieloma różnicującymi cechami. Męskość zazwyczaj kojarzy się z orientacją instrumentalną – skupianie się na pracy lub rozwiązaniu problemów, czy też czynnikową – troska o siebie jako jednostkę; kobiecość natomiast wiąże się z orientacją ekspresyjną (grupową) – skupianie się na relacjach z innymi (Głażewska, 2005).
Stereotypy rodzaju charakterystyczne dla poszczególnych kultur wykazują więcej podobieństw niż różnic, a stereotyp mężczyzny zazwyczaj pasuje do modelu instrumentalnego (czynnego). Jednocześnie męska orientacja instrumentalna jest wartościowana wyżej niż orientacja ekspresyjna charakterystyczna dla kobiet. Męska orientacja instrumentalna wiąże się z asertywnością i dążeniem do opanowania środowiska i kontroli. Za męskie uważane są także cechy takie jak niezależność, kompetencja, siła, agresywność, traktowanie stosunków interpersonalnych jako środka do osiągnięcia własnych celów i maksymalizacji własnych korzyści (Kwiatkowska, 1999).
W międzykulturowych badaniach nad stereotypami płci prowadzonych w trzydziestu krajach na sześciu kontynentach zidentyfikowano 6 przymiotników, które we wszystkich społecznościach były kojarzone z mężczyzną. Do cech tych należały odwaga, dominacja, gwałtowność, niezależność, męskość i siła. W innych podobnych badaniach określono mężczyzn następującymi przymiotnikami: pewny siebie, niezależny i władczy (Głażewska, 2005).
W kolejnych międzynarodowych badaniach dotyczących stereotypów płci wykazano, iż za cechy tradycyjnie przejawiane przez mężczyzn uważa się cechy działania: kompetencje, racjonalność, niezależność, agresywność, pewność siebie, łatwość w podejmowaniu decyzji i nie poddawanie się w trudnych sytuacjach (Kluczyńska, 2001).
Międzykulturowe podobieństwo stereotypów męskości w świetle badań w trzydziestu bardzo różnych krajach świata, rozszerza się obecnie do następujących cech: agresywny, aktywny, arogancki, autokratyczny, bałaganiarz, głośny, indywidualista, krzepki, niemiły, nieostrożny, odważny opanowany, pewny siebie, pomysłowy, poszukuje przyjemności, poważny, przedsiębiorczy, racjonalny, realistyczny, spragniony przygód, stanowczy, szorstki, sztywny, szybki, twardy, zaradny, zarozumiały, zdolny, złośliwy (Wojciszke, 2005).
Podstawowe wymiary tego zróżnicowania w świetle teorii różnych badaczy (Bakan, Tannen, Parson) to orientacja na sprawczość kontra wspólnotowość; nastawienie na utrzymanie przewagi nad innymi kontra bliskość, wsparcie i porozumienia; instrumentalność kontra ekspresyjność (Wojciszke, 2005). We wszystkich badanych krajach cechy stereotypowo męskie to cechy silniejsze i aktywniejsze. Z męskością były kojarzone pojęcia takie jak: aktywność, siła, krytyczny rodzic, dorosły, dominacja, autonomia, agresja, pokazywanie się, sukces i wytrwałość (Best, Williams, 2002).
W inwentarzu do pomiaru cech płciowych, stworzonym przez S. L. Bem, pojmującą męskość jako stereotypową definicję zakorzenioną w praktykach kultury, (Bem Sex Role Inventory – BSRI) możemy odnaleźć dwadzieścia cech uznawanych w naszej kulturze za typowo męskie. Są to: działanie przywódcze, agresywność, ambicja, analityczność, asertywność, atletyczność, współzawodnictwo, obrona własnych poglądów, dominacja, skuteczność, skłonności przywódcze, ufność we własne siły, indywidualizm, łatwość w podejmowaniu decyzji, męskość, niezależność, samowystarczalność, silna osobowość, chęć zajmowania stanowiska w sprawie, skłonność do podejmowania ryzyka (Bem, 2000; Głażewska 2005).
Inne cechy stereotypowo uznawane za męskie to: agresywny, niezależny, opanowany, ukrywa emocje, obiektywny, podatny na zły wpływ, dominujący, lubi matematykę i nauki ścisłe, odporny na drobne kryzysy, aktywny, skłonny do rywalizacji, myśli logicznie, bywały w świecie, ma głowę do interesów, bezpośredni, zna życie, niezbyt wrażliwy, ryzykant, łatwo podejmuje decyzje, nigdy nie płacze, ma skłonności przywódcze, pewny siebie, nie waha się być agresywny, ambitny, umie oddzielać emocje od rozumu, niezależny, nie dba o wygląd, uważa, że mężczyźni są lepsi od kobiet, w męskim towarzystwie swobodnie rozmawia o seksie (Brannon, 2002).
W badaniach nad stereotypami płci prowadzonymi w Polsce cechy przypisywane stereotypowo męskiemu Polakowi to: stara się naprawić wyrządzone krzywdy; zaradny, energiczny i pracowity; wobec kobiet zachowuje się elegancko i kulturalnie; zawsze staje w obronie słabszych; towarzyski, dowcipny, pełen fantazji; jest głową rodziny i cieszy się szacunkiem domowników; potrafi ciężko pracować, ale też wspaniale się bawić; potrafi bronić swojej własności; kocha dzieci i bierze udział w ich wychowaniu; patriota; pomaga żonie w codziennych obowiązkach; podejmuje najważniejsze decyzje w domu; wrażliwy na punkcie swojego honoru (Kwiatkowska, 1999).
Typowy polski mężczyzna to dżentelmen - z kulturalnymi manierami, potrafiący odnaleźć się w każdej sytuacji, będący także tak zwanym „sympatycznym łobuzem”, któremu zdarza się popełniać drobne wykroczenia. W badaniach tych pojawił się także polak partner życiowy - patriota, któremu także zdarza się czasami wyrządzać drobne krzywdy, ale dzielący się obowiązkami domowymi, opiekujący się dziećmi, zaradny i pracowity, mający właściwy stosunek do dam. Kolejny podtyp stereotypu męskiego to polak głowa rodziny, typ osadzony w tradycji patriarchalnej, którego domownicy obdarzają szacunkiem, podejmujący najważniejsze rodzinne decyzje, odpowiedzialny za kobiety, dzieci i powierzone mu sprawy (Kwiatkowska, 1999).
Mężczyźni widzą siebie jako osoby odpowiedzialne za sprawy rodziny, uważają, że w rodzinie cieszą się szacunkiem kobiet i dzieci. Niestety obraz ten nie pokrywa się z tym, co o mężczyznach sądzą kobiety, dla których mężczyzna nie jest ani partnerem ani głową rodziny. Mężczyźni, jak wynika z badań, charakteryzują się bardziej tradycyjnym światopoglądem, w którym role płciowe są wyraźnie określone i nie nakładają się na siebie (Kwiatkowska, 1999).
W kolejnych badaniach na gruncie polskim charakteryzując typowego mężczyznę, najczęściej przypisywano mu cechy takie jak: rywalizacja, dominacja, pewność siebie, eksperymentowanie w życiu seksualnym; najrzadziej natomiast wybierano zaangażowanie w sprawy innych (cecha kobieca), łagodność (cecha kobieca), naiwność (cecha kobieca) oraz tolerancję (cecha neutralna). W tych badaniach obraz mężczyzny był mniej obciążony stereotypami niż obraz kobiety, z tym, że to kobiety widziały mężczyzn bardziej stereotypowo niż oni siebie. Silnie stereotypowo postrzegają mężczyznę osoby płci męskiej o odmiennej orientacji seksualnej i członkowie Mensy (Bartosz, Cieślik, Jaz, Konafa, Zubik, 2004).
Złożoną strukturę stereotypów zarówno męskości jak i kobiecości można ująć w cztery komponenty (osobowości, ról społecznych, wyglądu zewnętrznego i zawodu) zawierające po kilka cech. Te odnoszące się do męskości to:
- komponenta cech osobowości (osiem cech) – niezależność, aktywność, kompetencja, łatwość podejmowania decyzji, niezawodność, wiara w siebie, nieuleganie naciskowi, poczucie przywództwa;
- komponenta ról społecznych (cztery cechy) – jest głową domu, utrzymuje finansowo rodzinę, jest przywódcą, jest odpowiedzialny za domowe naprawy;
- komponenta wyglądu zewnętrznego (cztery cechy) – wysoki, silny, krzepki, szeroki w ramionach;
- komponenta zawodu (pięć cech) – kierowca ciężarówki, agent ubezpieczeniowy, instalator telefonów, chemik, burmistrz miasta (Mandal, 2003).
W związku z ostatnią komponentą wiele zawodów uznanych zostało za typowo męskie, co odbija się w przekonaniach nawet najmłodszych członków społeczeństwa. Praktycznie wszystkie dzieci proszone np. o narysowanie naukowca rysują mężczyznę (Cross, Markus, 2002). Ponadto męskie zadania i zawody są przeważnie bardziej poważane niż zadania kobiece, co może prowadzić do przyznawania mężczyznom wyższego statusu. Przypisywanie mężczyznom takich cech jak dominacja, siła, ambicja, przywództwo czy poczucie wyższości zachęca ich do pełnienia ról społecznych związanych ze sprawowaniem władzy, a także powoduje częstsze ubieganie się ich o elitarne stanowiska i faworyzowanie ich w wyborach na te stanowiska (Pratto, 2002).
Jednakże stereotypy to nie tylko dominacja mężczyzn, to także role i zadania stojące przed nimi, którym powinni oni sprostać. Powinni być istotami walczącymi, odważnymi i brutalnymi, powinni odnosić sukcesy w karierze zawodowej i zdobywać prestiż, a ich potencja seksualna powinna być nieograniczona, ponadto powinni oni całkowicie odciąć się od kobiecej części swej psychiki (Mellibruda, 2001).
Ze współczesnym pojęciem męskości wiąże się zakaz bycia „babą” i odrzucenie cech kobiecych. Jest to jest to jeden z czterech aspektów modelowej męskiej tożsamości. Pozostałe trzy elementy to: „człowiek u steru” – dążenie do sukcesu, wysokiej pozycji i wzbudzania podziwu; „twardy jak stal” – wytrzymałość, pewność siebie i samodzielność, zwłaszcza w sytuacjach kryzysowych; oraz „ja im dam popalić” – gwałtowność, agresja i brawura (Brannon, 2002).
Takie wymagania spowodowały niezadowolenie wielu mężczyzn z powodu niemożności sprostania im i obok ruchu feministycznego doprowadziły do powstania ruchu mężczyzn.
Bibliografia
- Bartosz B., Cieślik A., Jaz M., Konafa D., Zubik A., Co zobaczą kobiety, a co dojrzą mężczyźni kiedy patrzą na siebie [w:] Kuczyńska A., Dzikowska E. K., „Zrozumieć płeć. Studia interdyscyplinarne II”, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2004.
- Bem S. L., Męskość, kobiecość. O różnicach wynikających z płci, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2000.
- Best D. L., Williams J. E., Perspektywa międzykulturowa [w:] Wojciszke B.(red.), „Kobiety i mężczyźni: odmienne spojrzenie na różnice”, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2002.
- Brannon L., Psychologia rodzaju, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2002.
- Cross S. E., Markus H. R., Płeć w myśleniu, przekonaniach i działaniu: podejście poznawcze [w:] Wojciszke B.(red.), „Kobiety i mężczyźni: odmienne spojrzenie na różnice”, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2002.
- Głażewska E., Płeć i antropologia. Kulturowa koncepcja płci w ujęciu Margaret Mead, Centrum Edukacji Europejskiej, Toruń 2005.
- Kluczyńska S., Męskość, kobiecość, androgynia, „Niebieska Linia” 4/15/2001.
- Kwiatkowska A., Siła tradycji i pokusa zmiany, czyli o stereotypach płciowych [w:] Miluska J, Boski P., „Męskość – Kobiecość w perspektywie indywidualnej i kulturowej”, Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN, Warszawa 1999.
- Mandal E., Kobiecość i męskość, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2003.
- Nowa encyklopedia powszechna PWN, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996, tom 5.
- Mellibruda J., W labiryncie męskości – krok pierwszy, „Niebieska Linia” 4/15/2001.
- Miluska J. Boski P., Męskość – Kobiecość: Zarys i poziomy analizy problematyki [w:] Miluska J, Boski P., „Męskość – Kobiecość w perspektywie indywidualnej i kulturowej”, Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN, Warszawa 1999.
- Pankowska D., Wychowanie a role płciowe, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2005.
- Pratto F., Polityka płci: między kobietą a mężczyzną w sypialni, kuchni i gabinecie [w:] Wojciszke B.(red.), „Kobiety i mężczyźni: odmienne spojrzenie na różnice”, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2002.
- Szarzyńska – Lichtoń M., Stereotypy płci i ich realizowanie w rolach życiowych w kontekście historycznym i kulturowym – szkic [w:] Kuczyńska A., Dzikowska E. K., „Zrozumieć płeć. Studia interdyscyplinarne II”, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2004.
- Wojciszke B., Człowiek wśród ludzi: zarys psychologii społecznej, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2006.
Opublikowano: 2009-03-26