Reklamy
Artykuł
Edyta Sasin
Terapia prowokatywna
Książka „Terapia prowokatywna”, której autorami są Frank Farrelly i Jeff Brandsma przedstawia nowatorską metodę w psychoterapii. Określana jest między innymi jako najzabawniejszy podręcznik wszech czasów, co uważam za całkiem trafny opis. Terapia prowokatywna, jak również jej twórca Frank Farrelly, wzbudza wiele kontrowersji. Oczywiście od razu nasuwa się pytanie: dlaczego? Myślę, iż najlepszą odpowiedzią będzie przedstawienie fragmentu z sesji terapeutycznej, którą autor opisuje w swojej książce.
Pierwsze spotkanie z klientką miało miejsce w deszczowy marcowy dzień. Terapeuta spytał ją, czy uważa, że jest szmatą. Potwierdziła. Wtedy on wytarł swoje zabłocone buty w jej sukienkę. Po czym powiedział: „Dobra, szmato…przynajmniej się do czegoś przydajesz.” Na drugiej sesji lekko kopnął pacjentkę. Na trzeciej sesji zrobił to samo, jednak tym razem oddała mu kopniaka. Celowo wybrałam jeden z bardziej szokujących przykładów, aby ukazać jak dalece w pracy z pacjentem można się posunąć, według autora. Tak, więc terapia prowokatywna posługuje się takim metodami jak: drwina, ironia, absurd i humor. Zdaniem Farrelly'ego, trafną etykietą terapeuty prowokatywnego jest "Adwokat Diabła". Ponieważ terapeuta potwierdza najgorsze myśli i obawy pacjenta o sobie samym i o tym, jak postrzegają go inni, ukazuje przyszłość pacjenta w najczarniejszych barwach, zachęca do wytrwania w odbiegających od normy, patologicznych wzorcach zachowań, podając ku temu różnego rodzaju powody, które choć często są idiotyczne i absurdalne to jednak wypowiadane z przekonaniem i uzasadniane „naukowymi” dowodami. W ten sposób chce sprowokować pacjenta do bardziej racjonalnego i adekwatnego spostrzegania własnej osoby, do sprzeciwu wobec perspektywy, że nic już nie da się zrobić i podjęcia aktywnego działania w celu zmiany zachowania. Celem terapeuty prowokatywnego jest wywoływanie u pacjenta bezpośrednich emocjonalnych reakcji, zarówno pozytywnych jak i negatywnych, a następnie integrowanie ich z konsekwencjami społecznymi i międzyludzkimi. Ważne jest, jak twierdzi autor, dostarczanie pacjentowi informacji zwrotnej w sposób bezpośredni i natychmiastowy. Terapeuta prowokatywny nie ukrywa swoich uczuć i reakcji w stosunku do klienta. Świadomie posługuje się humorem i przesadą.
W swej książce Frank Farrelly przedstawia szereg założeń terapii prowokatywnej. Treść pierwszego z nich brzmi następująco: ludzie zmieniają się i rozwijają w odpowiedzi na wyzwanie. Zatem terapeuta powinien postawić klientowi wyzwanie, które będzie wystarczające do tego, aby nastąpiły pożądane zmiany i jednocześnie, nie może być ono przytłaczające, ażeby dana osoba była w stanie sobie z nim poradzić. Jeżeli terapeuta postawi wyzwanie spełniające powyższe kryteria, to następnie nie powinien tolerować uników ze strony klienta, przez co będzie on zmuszony zmierzyć się z wyzwaniem. Wedle terapii prowokatywnej pomocny będzie konkretny rodzaj auto-złości, dzięki której postęp w terapii może być naprawdę gwałtowny. Mianowicie chodzi tu o złość na samego siebie typu „już tak dalej nie mogę, muszę coś zmienić”, która w efekcie doprowadzi do decyzji o wprowadzeniu zmiany.
Zgodnie z kolejnym założeniem, klient zmieni się, jeżeli dokona takiego wyboru. Tym samym w terapii prowokatywnej klient ponosi odpowiedzialność za swoje zachowanie, które może zmienić, jeżeli zechce. Zatem kiedy klient się nie zmienia? Kiedy nie chce się zmienić. Autor zarzuca terapeutom, iż zbytnio hołdują psychologicznym determinizmom, przez co klienci mogą się usprawiedliwiać, dochodząc do wniosku, że to nie ich wina, że nie da się nic zrobić, że nie mają wpływu na to, co się z nimi dzieje. Sprzeciwia się również kładzeniu nacisku na potrzeby i prawa klienta, gdyż uważa, iż nazbyt często klienci myślą najpierw przede wszystkim o swoich prawach, a dopiero na szarym końcu o obowiązkach wobec siebie i innych. Autor stwierdza również, iż niezależnie od wyniku debaty „determinizm kontra wolna wola” terapeuta prowokatywny powinien żądać od ludzi odpowiedzialności za ich zachowania. Ponieważ jeżeli chcemy, aby klient zmienił się, prędzej czy później każdy terapeuta, niezależnie od teorii wedle której pracuje, musi przekazać klientowi komunikat mówiący o tym, iż pora, aby ten zaczął działać w celu dokonania zmian. Jeżeli następnie pacjent nie będzie działał, to zacznie się zastanawiać, dlaczego, będzie chciał znaleźć jakieś „ponieważ”. W sytuacji, gdy brak działania będzie wyjaśniał poprzez akcentowanie „nie mogę”, wtedy terapeuta prowokatywny powinien z humorem zgadzać się z wszelkimi pesymistycznymi przesłaniami psychologicznego determinizmu, którymi to klient tłumaczy swoją niemoc, aby sprowokować go do przyznania, że nie działa, bo nie chce.
Następne założenie mówi, iż klienci mają o wiele większy potencjał osiągania przystosowawczych, produktywnych i prospołecznych modeli życia, niż zakładają to oni sami i większość klinicystów. Jest tak dlatego, ponieważ terapeuci nie lubią przyznawać się do porażki, zatem gdy terapia nie przynosi skutku stwierdzają, iż to ciężki przypadek, ze ten człowiek się nie zmieni. A takie prognostyczne twierdzenia działają jak samospełniające się przepowiednie. Należy zatem pamiętać, że terapeuci nie są nieomylni i, jak mówi autor, czasem student jest w stanie sprowokować w kliencie znaczące zmiany, choć nie mógł tego dokonać uznany terapeuta z długoletnim stażem pracy.
Psychologiczna kruchość pacjentów jest wielką przesadą, przeceniają ją i oni sami, i inni. To kolejne założenie terapii prowokatywnej, wedle którego klinicyści często przesadzają ze zbytnią ostrożnością w postępowaniu w stosunku do klienta, na przykład starając się nie poruszać niektórych tematów lub nie przekazywać komunikatów, na które, jak uważają, klient nie jest gotowy. Natomiast zgodnie z terapią prowokatywną należy więcej wymagać od klientów, którzy zresztą często przypinają sobie etykietki "materiał kruchy - obchodzić się ostrożnie". Terapeuta prowokatywny nie ulega takim etykietkom, parodiując tradycyjne postawy, przesadnie koncentruje się na tym, co złe w pacjencie, aby sprowokować klienta do przyznania, co w nim jest dobrego.
W kolejnym założeniu autor stwierdza, że dysfunkcjonalne, nieproduktywne, antyspołeczne postawy i zachowania klienta można radykalnie zmienić, niezależnie od poziomu ich natężenia i przewlekłości. Farrelly przypomina tutaj, iż pacjenci odzwierciedlają oczekiwania, jakie wobec nich ma personel, dlatego ważne, aby zawsze zakładać, iż każde patologiczne zachowania pacjenta można zmienić.
W następnym założeniu autor zwraca uwagę na to, iż dorosłe i bieżące doświadczenia w kształtowaniu wartości, postaw i zachowań klienta są co najmniej równie ważne (jeżeli nie ważniejsze) jak doświadczenia z dzieciństwa lub przeszłości. Wcześniejsze teorie psychologiczne zakładały, iż w kształtowaniu się osobowości dziecka główna rolę odgrywają rodzice. Tymczasem, zwłaszcza w obecnej rzeczywistości, równie wielki wpływ na wychowanie dziecka ma środowisko społeczne. Tak więc rówieśnicy, mass-media, normy i wartości społeczne, a także indywidualne wybory jednostki w dużym stopniu determinują osobowość człowieka. Determinanty te wpływają na nas również w życiu dorosłym. Poza tym przeszłe doświadczenia owszem są ważne, ale nie są decydujące. Ponieważ człowiek uczy się całe życie, wciąż doświadcza nowych sytuacji, dzięki którym może wzbogacać lub zmieniać dotychczasowy repertuar zachowań. Dodatkowo ludzie dorośli mogą przetwarzać większą ilość informacji, wiedza zdobyta w wyniku różnych sytuacji życiowych może im pomagać w wyciąganiu trafniejszych wniosków, maja także potencjał spostrzegać otaczający świat mniej egocentrycznie.
Następne założenie wyrażone jest w słowach: zachowanie klienta w stosunku do terapeuty jest względnie dokładnym odbiciem zwyczajowych wzorców relacji społecznych i interpersonalnych. Zwłaszcza w terapiach grupowych jest to ważne założenie. Zatem pacjent podczas sesji będzie reagował podobnie jak w życiu codziennym, ukazując przy tym swoje dysfunkcjonalne zachowania, co może pomóc terapeucie w prowadzeniu leczenia, a także w wyborze tych autodestrukcyjnych strategii prezentowanych przez klienta, na których należy się przede wszystkim skupić. Poza tym terapeuta prowokatywny pomaga w tworzeniu społecznego mikrokosmosu poprzez takie sposoby jak: prezentowanie klientowi, jak oceniają go ważne dla niego osoby, także przez odgrywanie scenek społecznych, ukazujących negatywne społeczne konsekwencje zachowań i postaw klienta, jak również przez odnoszenie się do informacji zwrotnej, jaka otrzymuje pacjent.
Kolejne założenie zawarte jest w trzech krótkich zdaniach: "Ludzie mają sens. Człowiek kieruje się doskonałą logiką. Człowieka da się zrozumieć." Myślę, że nie wymagają one komentarza, może tylko zaznaczę, iż autor odnosi je do wszystkich ludzi bez wyjątku.
Natomiast następne założenie jest na pewno kontrowersyjne, a brzmi następująco: wyrażanie terapeutycznej nienawiści i radosnego sadyzmu w stosunku do klientów może nieść klientom wyraźne korzyści. Autor uważa, ze szczere odrzucenie wyrażone przez terapeutę da lepsze rezultaty, niż sztuczna, wymuszona akceptacja. Tak więc, zamiast wypowiedzi delikatnych, zamiast podejmowania stopniowych i ostrożnych prób wpłynięcia na pacjenta, aby ten zmienił swój sposób odczuwania i zachowania, autor zaleca prowokacje, przekazywanie bolesnej prawdy, komunikaty jasne, często agresywne, ale też wypowiadane z humorem. Ponieważ zmuszają one do aktywnego szukania nowych rozwiązań, a w efekcie do zmiany. Uważa również, że kary, które i tak pozostaną w użyciu, jeśli tylko skuteczne, adekwatne i jasno określone, mogą być użyteczne. Zwraca również uwagę, iż należy rozróżnić krótkoterminowe „okrucieństwo” i długoterminową dobroć z jednej strony, a krótkoterminową „dobroć” i długoterminową szkodę z drugiej strony.
Ostatnie założenie mówi o tym, iż istotne komunikaty wędrują między ludźmi niewerbalnie. W świetle dotychczasowych badań nie ma co tego wątpliwości. Mowa ciała stanowi 55% przekazu i jak się okazuje, choć często odczytujemy ją w sposób nieświadomy, to jednak oceniając rozmówcę i jego wypowiedź w większym stopniu polegamy na komunikatach niewerbalnych niż na wypowiedzi słownej. Dzieje się tak dlatego, iż sygnały niewerbalne również wysyłamy w sposób nieświadomy (choć oczywiście możemy się uczyć się nad nimi panować, jednakże tylko do pewnego stopnia), zatem trudno poddać je kontroli i zafałszować. Tak więc odzwierciedlają one nasze rzeczywiste postawy i emocje. Dlatego terapeuta powinien być dobrym obserwatorem i zwracać uwagę na mimikę twarzy, intonację i modulację głosu, przerwy w mówieniu, kontakt wzrokowy, gesty rąk, stukanie stopą, itp. Ważne również, aby wiedział, jakie komunikaty niewerbalne on sam wysyła klientowi.
Poza dziesięcioma założeniami terapia prowokatywna ma dwie centralne hipotezy. Pierwsza hipoteza skupia się na stosunku do siebie samego i zakłada ze klient sprowokowany przez terapeutę (humorystycznie, wrażliwie i w ramach odniesień klienta) będzie skłaniał się do pójścia w odwrotnym kierunku, niż wskazuje wyrażana przez terapeutę definicja klienta jako osoby. Natomiast druga hipoteza skupia się na jawnych zachowaniach klienta i mówi o tym, iż klient prowokacyjnie zachęcony (humorystycznie i wrażliwie) przez terapeutę do kontynuowania swoich autodestrukcyjnych, odbiegających od normy zachowań, będzie skłaniał się do wejścia we wspierające siebie i innych zachowania, które są bardziej zgodne z normami społecznymi.
Na pewno każdemu poleciłabym książkę „Terapia, prowokatywna”, ponieważ napisana jest przystępnym językiem, zawiera wiele humorystycznych fragmentów, momentami zaskakuje, a także pozwala spojrzeć na otaczającą nas rzeczywistość z innego punktu widzenia. Jednakże trudno mi dokonać jednoznacznej oceny samej terapii. Wedle mojej opinii, wszystkie założenia terapii prowokatywnej są wartościowe i mówiąc najogólniej, mają sens. Jednakże moją wątpliwość budził niekiedy sposób ich zastosowania w praktyce, prezentowany i zalecany przez autora. Bardzo podoba mi się pierwsze założenie, według którego klientowi należy wyznaczyć cel, którego osiągnięcie będzie wymagało od niego dokonania istotnych zmian. Takie wyzwanie będzie dla pacjenta punktem zaczepienia, swoistą alternatywą wobec bieżącej sytuacji. Zgadzam się również z autorem, iż pomocny tu będzie pewien rodzaj auto-złości typu „już tak dalej nie chce, musze coś zmienić”. Taka złość na samego siebie będzie motywowała pacjenta do tego, aby podjął działanie, aby zmierzył się z problem, zamiast tkwić w sytuacji, która go męczy i której ma już dosyć. Zastanowiło mnie jednak, jak autor posługuje się tym założeniem w pracy z pacjentem. Skoro terapeuta prowokatywny potwierdza najgorsze myśli pacjenta o sobie samym, skoro zachęca go do trwania w swych patologicznych zachowaniach, to w którym momencie stawia przed nim wyzwanie? Rozumiem to w ten sposób, iż pośrednim celem jest dla klienta zmierzenie się z tym, co mówi o nim terapeuta, a bezpośrednim udowodnienie terapeucie, iż się myli, a więc zmiana dysfunkcjonalnego zachowania, myślenia i odczuwania.
Pozytywnie oceniam także inne założenia, opisywane przez autora. W pełni zgadzam się ze stwierdzeniem, iż, pacjent tylko wtedy może się zmienić, jeżeli dokona takiego wyboru. Żadna terapia i żaden, nawet najlepszy terapeuta, choćby starał się jak tylko mógł, nie jest w stanie pomóc pacjentowi, jeżeli on sam tego nie będzie chciał. Bardzo ważne, aby pacjent zrozumiał,że jest odpowiedzialny za swoje zachowanie i że nikt za niego nie będzie dokonywał zmian, tylko on może to zrobić. Uważam również, za słuszne wymaganie od klinicystów, aby w stosunku do pacjenta, który zdecydował się podjąć leczenie, oczekiwali pozytywnych zmian, gdyż, jeżeli terapeuta będzie zakładał, iż w odniesieniu do danego pacjenta niewiele da się zrobić, zadziała to jak samo spełniająca się przepowiednia i to w dwie strony. Zniechęcony terapeuta nie będzie starał się wykorzystać wszystkich możliwości, które mogłyby pomóc pacjentowi, łącznie z przydzieleniem mu innego terapeuty, natomiast pacjent będzie zachowywał się zgodnie z tymi oczekiwaniami, a więc będzie przekonany, że nic mu nie pomoże.
Warto również zwrócić uwagę na zagadnienie dotyczące psychologicznej kruchości pacjentów, która według autora jest przesadnie wyolbrzymiana zarówno przez klinicystów jak i samych pacjentów. Moim zdaniem rzeczywiście należy więcej wymagać od klientów i nie ulegać ich postawie, która wysyła komunikat typu „jestem chory i delikatny, należy się ze mną obchodzić bardzo ostrożnie”. Zbytnia ostrożność terapeuty w stosunku do pacjenta będzie hamowała postęp w terapii. Ponieważ terapeuta bojąc się, iż urazi lub zrani klienta, nie będzie przekazywał mu komunikatów, które mogą być bolesne. W obawie o jego delikatna psychikę i wątłość emocjonalną, może unikać tematów trudnych, na które jak uważa, klient nie jest gotowy i nie zadawać pytań, co, do których pacjent stawia opór. To wszystko stanowi poważne ograniczenia, w efekcie, których terapeuta nie może korzystać ze wszystkich możliwości, które mogłyby pomóc pacjentowi w dokonaniu zmiany. Tak naprawdę, jeżeli pacjent ma uświadomić sobie, iż jego zachowania, utrwalone wzorce reakcji, sposób myślenia i odczuwania są patologiczne, to niejednokrotnie będzie musiał zmierzyć się z bólem i innym emocjami negatywnymi. Poza tym terapeuta ulegając przekonaniu, że pacjent jest delikatną i psychologicznie krucha istotą będzie w pewien sposób utwierdzał w tym klienta, który następnie może to wykorzystać, unikając odpowiedzialności za swoje leczenie. Bo skoro jest przecież taką krucha, wrażliwą osoba, to nie musi odpowiadać na pytania, na które nie chce, rozmawiać na tematy trudne i bolesne, w ogóle nie musi zdobywać się na jakikolwiek wysiłek, bo przecież jest zbyt słaby, to terapeuta powinien, oczywiście w sposób ostrożny i bezbolesny dokonać w pacjencie zmiany.
Kolejna ważna kwestia, która jak uważam warta jest omówienia, dotyczy akcentowania wagi przeszłych doświadczeń. Przykre, traumatyczne przeżycia z dzieciństwa lub przeszłości, pacjenci potrafią wykorzystywać jako wymówkę, aby usprawiedliwić swoją bieżącą sytuację. To kolejna metoda, którą pacjenci się posługują, aby uniknąć odpowiedzialności za swoje zachowanie. Uważają ze to nie ich wina, że tak postępują, że reagują w taki sposób, że dokonują takich a nie innych wyborów, ponieważ to wszystko spowodowane jest tym, co przeżyli w przeszłości. Tymczasem, jakkolwiek mogli nie mieć wpływu na patologiczne doświadczenia z dzieciństwa, czy inne przykre doświadczenia z przeszłości, to jak najbardziej mają wpływ na swoją obecną sytuację. Człowiek uczy się przez całe życie, wciąż doświadcza nowych sytuacji i jeżeli chce, może się zmieniać, choć wymaga to wysiłku, jednakże od niego zależy czy go podejmie.
Farrelly uważa, iż w pracy z pacjentem uzyskamy lepszy efekt wyrażając w stosunku do niego szczere odrzucenie, niż wymuszoną akceptację. Zgadzam się, co do tego, iż pacjenci wyczuwają sztuczność, przez którą terapeuta może być dla nich niewiarygodny. Poza tym terapeuta prowokatywny działa na dwóch płaszczyznach. Na poziomie werbalnym prowokuje, w sposób bolesny, a nawet okrutny drwi i wyśmiewa patologiczne odczucia i zachowania pacjenta, które to są potwierdzeniem jego najgorszych myśli o sobie samym i o tym, jak postrzegają go inni. Natomiast na poziomie niewerbalnym wyraża w stosunku do pacjenta, akceptację, sympatię i troskę. Myślę, że takie działanie może być rzeczywiście skuteczne. Pacjenci często obawiają się tego, jak są postrzegani w oczach innych, natomiast tu mogą zmierzyć się ze swoimi lękami, co więcej widzą, iż choć ich zachowania są patologiczne, to jednak są akceptowani przez terapeutę. Warto zwrócić uwagę, iż terapeuta nie wyśmiewa pacjenta, ale jego patologiczne wzorce zachowania.
Farrelly wykorzystuje tez zaobserwowaną podczas sesji tendencje pacjentów do podążania w odwrotnym kierunku, niż wskazuje im klinicysta, co uważam za bardzo trafne spostrzeżenie. Zatem kiedy pacjent, będzie słyszał, jak beznadziejnym jest przypadkiem, jak dalece niedostosowane i patologiczne są jego zachowania i sposób myślenia, odczuwania (co terapeuta celowo wyolbrzymia i przerysowuje) - będzie sprzeciwiał się wobec takiej oceny, uważając, że „aż tak źle ze mną nie jest”, następnie będzie chciał udowodnić swoją rację. Także, zachęcany w sposób humorystyczny, często absurdalny, do trwania w swych odbiegających od normy, dysfunkcjonalnych zachowaniach, będzie się skłaniał do tego, aby je zmienić, ponieważ sam zacznie dochodzić do wniosku, że pozostawanie w takiej sytuacji nie ma sensu i jedynie prowadzi do negatywnych konsekwencji.
Na samym początku podałam przykład sesji, ukazujący, jak dalece Farrelly jest w stanie posunąć się w pracy z pacjentem. Zastanawiam się, czy jest to konieczne, czy na nie można byłoby prowokować jednakże stawiając pewne granice, jak choćby w używaniu wulgarnych wyzwisk w stosunku do pacjenta i czy wtedy terapia byłaby równie skuteczna. Trudno mi to ocenić, gdyż tak naprawdę tylko w praktyce można by było uzyskać odpowiedź na to pytanie. Jednakże osobiście ja bym takie granice postawiła. Zresztą również w przykładach autora widać, iż sesje mniej „drastyczne”, także dają efekty, dlaczego więc wobec niektórych pacjentów Farrelly uważa, iż trzeba posunąć się dużo dalej, aby uzyskać oczekiwany rezultat? Chętnie bym zapytała o to autora. W książce zabrakło mi jednej rzeczy, a mianowicie dokładniejszych opisów zaburzeń przedstawianych pacjentów. Tak naprawdę w większości przypadków, czytelnik nie dowiaduje się, jaka jest diagnoza, otrzymując jedynie informacje na przykład, że jest to chroniczny pacjent. Poza tym „Terapię prowokatywną” oceniam pozytywnie i zachęcałabym do zapoznania się z jej treścią.
Skomentuj artykuł
Zobacz komentarze do tego artykułu
Pierwsze spotkanie z klientką miało miejsce w deszczowy marcowy dzień. Terapeuta spytał ją, czy uważa, że jest szmatą. Potwierdziła. Wtedy on wytarł swoje zabłocone buty w jej sukienkę. Po czym powiedział: „Dobra, szmato…przynajmniej się do czegoś przydajesz.” Na drugiej sesji lekko kopnął pacjentkę. Na trzeciej sesji zrobił to samo, jednak tym razem oddała mu kopniaka. Celowo wybrałam jeden z bardziej szokujących przykładów, aby ukazać jak dalece w pracy z pacjentem można się posunąć, według autora. Tak, więc terapia prowokatywna posługuje się takim metodami jak: drwina, ironia, absurd i humor. Zdaniem Farrelly'ego, trafną etykietą terapeuty prowokatywnego jest "Adwokat Diabła". Ponieważ terapeuta potwierdza najgorsze myśli i obawy pacjenta o sobie samym i o tym, jak postrzegają go inni, ukazuje przyszłość pacjenta w najczarniejszych barwach, zachęca do wytrwania w odbiegających od normy, patologicznych wzorcach zachowań, podając ku temu różnego rodzaju powody, które choć często są idiotyczne i absurdalne to jednak wypowiadane z przekonaniem i uzasadniane „naukowymi” dowodami. W ten sposób chce sprowokować pacjenta do bardziej racjonalnego i adekwatnego spostrzegania własnej osoby, do sprzeciwu wobec perspektywy, że nic już nie da się zrobić i podjęcia aktywnego działania w celu zmiany zachowania. Celem terapeuty prowokatywnego jest wywoływanie u pacjenta bezpośrednich emocjonalnych reakcji, zarówno pozytywnych jak i negatywnych, a następnie integrowanie ich z konsekwencjami społecznymi i międzyludzkimi. Ważne jest, jak twierdzi autor, dostarczanie pacjentowi informacji zwrotnej w sposób bezpośredni i natychmiastowy. Terapeuta prowokatywny nie ukrywa swoich uczuć i reakcji w stosunku do klienta. Świadomie posługuje się humorem i przesadą.
W swej książce Frank Farrelly przedstawia szereg założeń terapii prowokatywnej. Treść pierwszego z nich brzmi następująco: ludzie zmieniają się i rozwijają w odpowiedzi na wyzwanie. Zatem terapeuta powinien postawić klientowi wyzwanie, które będzie wystarczające do tego, aby nastąpiły pożądane zmiany i jednocześnie, nie może być ono przytłaczające, ażeby dana osoba była w stanie sobie z nim poradzić. Jeżeli terapeuta postawi wyzwanie spełniające powyższe kryteria, to następnie nie powinien tolerować uników ze strony klienta, przez co będzie on zmuszony zmierzyć się z wyzwaniem. Wedle terapii prowokatywnej pomocny będzie konkretny rodzaj auto-złości, dzięki której postęp w terapii może być naprawdę gwałtowny. Mianowicie chodzi tu o złość na samego siebie typu „już tak dalej nie mogę, muszę coś zmienić”, która w efekcie doprowadzi do decyzji o wprowadzeniu zmiany.
Zgodnie z kolejnym założeniem, klient zmieni się, jeżeli dokona takiego wyboru. Tym samym w terapii prowokatywnej klient ponosi odpowiedzialność za swoje zachowanie, które może zmienić, jeżeli zechce. Zatem kiedy klient się nie zmienia? Kiedy nie chce się zmienić. Autor zarzuca terapeutom, iż zbytnio hołdują psychologicznym determinizmom, przez co klienci mogą się usprawiedliwiać, dochodząc do wniosku, że to nie ich wina, że nie da się nic zrobić, że nie mają wpływu na to, co się z nimi dzieje. Sprzeciwia się również kładzeniu nacisku na potrzeby i prawa klienta, gdyż uważa, iż nazbyt często klienci myślą najpierw przede wszystkim o swoich prawach, a dopiero na szarym końcu o obowiązkach wobec siebie i innych. Autor stwierdza również, iż niezależnie od wyniku debaty „determinizm kontra wolna wola” terapeuta prowokatywny powinien żądać od ludzi odpowiedzialności za ich zachowania. Ponieważ jeżeli chcemy, aby klient zmienił się, prędzej czy później każdy terapeuta, niezależnie od teorii wedle której pracuje, musi przekazać klientowi komunikat mówiący o tym, iż pora, aby ten zaczął działać w celu dokonania zmian. Jeżeli następnie pacjent nie będzie działał, to zacznie się zastanawiać, dlaczego, będzie chciał znaleźć jakieś „ponieważ”. W sytuacji, gdy brak działania będzie wyjaśniał poprzez akcentowanie „nie mogę”, wtedy terapeuta prowokatywny powinien z humorem zgadzać się z wszelkimi pesymistycznymi przesłaniami psychologicznego determinizmu, którymi to klient tłumaczy swoją niemoc, aby sprowokować go do przyznania, że nie działa, bo nie chce.
Następne założenie mówi, iż klienci mają o wiele większy potencjał osiągania przystosowawczych, produktywnych i prospołecznych modeli życia, niż zakładają to oni sami i większość klinicystów. Jest tak dlatego, ponieważ terapeuci nie lubią przyznawać się do porażki, zatem gdy terapia nie przynosi skutku stwierdzają, iż to ciężki przypadek, ze ten człowiek się nie zmieni. A takie prognostyczne twierdzenia działają jak samospełniające się przepowiednie. Należy zatem pamiętać, że terapeuci nie są nieomylni i, jak mówi autor, czasem student jest w stanie sprowokować w kliencie znaczące zmiany, choć nie mógł tego dokonać uznany terapeuta z długoletnim stażem pracy.
Psychologiczna kruchość pacjentów jest wielką przesadą, przeceniają ją i oni sami, i inni. To kolejne założenie terapii prowokatywnej, wedle którego klinicyści często przesadzają ze zbytnią ostrożnością w postępowaniu w stosunku do klienta, na przykład starając się nie poruszać niektórych tematów lub nie przekazywać komunikatów, na które, jak uważają, klient nie jest gotowy. Natomiast zgodnie z terapią prowokatywną należy więcej wymagać od klientów, którzy zresztą często przypinają sobie etykietki "materiał kruchy - obchodzić się ostrożnie". Terapeuta prowokatywny nie ulega takim etykietkom, parodiując tradycyjne postawy, przesadnie koncentruje się na tym, co złe w pacjencie, aby sprowokować klienta do przyznania, co w nim jest dobrego.
W kolejnym założeniu autor stwierdza, że dysfunkcjonalne, nieproduktywne, antyspołeczne postawy i zachowania klienta można radykalnie zmienić, niezależnie od poziomu ich natężenia i przewlekłości. Farrelly przypomina tutaj, iż pacjenci odzwierciedlają oczekiwania, jakie wobec nich ma personel, dlatego ważne, aby zawsze zakładać, iż każde patologiczne zachowania pacjenta można zmienić.
W następnym założeniu autor zwraca uwagę na to, iż dorosłe i bieżące doświadczenia w kształtowaniu wartości, postaw i zachowań klienta są co najmniej równie ważne (jeżeli nie ważniejsze) jak doświadczenia z dzieciństwa lub przeszłości. Wcześniejsze teorie psychologiczne zakładały, iż w kształtowaniu się osobowości dziecka główna rolę odgrywają rodzice. Tymczasem, zwłaszcza w obecnej rzeczywistości, równie wielki wpływ na wychowanie dziecka ma środowisko społeczne. Tak więc rówieśnicy, mass-media, normy i wartości społeczne, a także indywidualne wybory jednostki w dużym stopniu determinują osobowość człowieka. Determinanty te wpływają na nas również w życiu dorosłym. Poza tym przeszłe doświadczenia owszem są ważne, ale nie są decydujące. Ponieważ człowiek uczy się całe życie, wciąż doświadcza nowych sytuacji, dzięki którym może wzbogacać lub zmieniać dotychczasowy repertuar zachowań. Dodatkowo ludzie dorośli mogą przetwarzać większą ilość informacji, wiedza zdobyta w wyniku różnych sytuacji życiowych może im pomagać w wyciąganiu trafniejszych wniosków, maja także potencjał spostrzegać otaczający świat mniej egocentrycznie.
Następne założenie wyrażone jest w słowach: zachowanie klienta w stosunku do terapeuty jest względnie dokładnym odbiciem zwyczajowych wzorców relacji społecznych i interpersonalnych. Zwłaszcza w terapiach grupowych jest to ważne założenie. Zatem pacjent podczas sesji będzie reagował podobnie jak w życiu codziennym, ukazując przy tym swoje dysfunkcjonalne zachowania, co może pomóc terapeucie w prowadzeniu leczenia, a także w wyborze tych autodestrukcyjnych strategii prezentowanych przez klienta, na których należy się przede wszystkim skupić. Poza tym terapeuta prowokatywny pomaga w tworzeniu społecznego mikrokosmosu poprzez takie sposoby jak: prezentowanie klientowi, jak oceniają go ważne dla niego osoby, także przez odgrywanie scenek społecznych, ukazujących negatywne społeczne konsekwencje zachowań i postaw klienta, jak również przez odnoszenie się do informacji zwrotnej, jaka otrzymuje pacjent.
Kolejne założenie zawarte jest w trzech krótkich zdaniach: "Ludzie mają sens. Człowiek kieruje się doskonałą logiką. Człowieka da się zrozumieć." Myślę, że nie wymagają one komentarza, może tylko zaznaczę, iż autor odnosi je do wszystkich ludzi bez wyjątku.
Natomiast następne założenie jest na pewno kontrowersyjne, a brzmi następująco: wyrażanie terapeutycznej nienawiści i radosnego sadyzmu w stosunku do klientów może nieść klientom wyraźne korzyści. Autor uważa, ze szczere odrzucenie wyrażone przez terapeutę da lepsze rezultaty, niż sztuczna, wymuszona akceptacja. Tak więc, zamiast wypowiedzi delikatnych, zamiast podejmowania stopniowych i ostrożnych prób wpłynięcia na pacjenta, aby ten zmienił swój sposób odczuwania i zachowania, autor zaleca prowokacje, przekazywanie bolesnej prawdy, komunikaty jasne, często agresywne, ale też wypowiadane z humorem. Ponieważ zmuszają one do aktywnego szukania nowych rozwiązań, a w efekcie do zmiany. Uważa również, że kary, które i tak pozostaną w użyciu, jeśli tylko skuteczne, adekwatne i jasno określone, mogą być użyteczne. Zwraca również uwagę, iż należy rozróżnić krótkoterminowe „okrucieństwo” i długoterminową dobroć z jednej strony, a krótkoterminową „dobroć” i długoterminową szkodę z drugiej strony.
Ostatnie założenie mówi o tym, iż istotne komunikaty wędrują między ludźmi niewerbalnie. W świetle dotychczasowych badań nie ma co tego wątpliwości. Mowa ciała stanowi 55% przekazu i jak się okazuje, choć często odczytujemy ją w sposób nieświadomy, to jednak oceniając rozmówcę i jego wypowiedź w większym stopniu polegamy na komunikatach niewerbalnych niż na wypowiedzi słownej. Dzieje się tak dlatego, iż sygnały niewerbalne również wysyłamy w sposób nieświadomy (choć oczywiście możemy się uczyć się nad nimi panować, jednakże tylko do pewnego stopnia), zatem trudno poddać je kontroli i zafałszować. Tak więc odzwierciedlają one nasze rzeczywiste postawy i emocje. Dlatego terapeuta powinien być dobrym obserwatorem i zwracać uwagę na mimikę twarzy, intonację i modulację głosu, przerwy w mówieniu, kontakt wzrokowy, gesty rąk, stukanie stopą, itp. Ważne również, aby wiedział, jakie komunikaty niewerbalne on sam wysyła klientowi.
Poza dziesięcioma założeniami terapia prowokatywna ma dwie centralne hipotezy. Pierwsza hipoteza skupia się na stosunku do siebie samego i zakłada ze klient sprowokowany przez terapeutę (humorystycznie, wrażliwie i w ramach odniesień klienta) będzie skłaniał się do pójścia w odwrotnym kierunku, niż wskazuje wyrażana przez terapeutę definicja klienta jako osoby. Natomiast druga hipoteza skupia się na jawnych zachowaniach klienta i mówi o tym, iż klient prowokacyjnie zachęcony (humorystycznie i wrażliwie) przez terapeutę do kontynuowania swoich autodestrukcyjnych, odbiegających od normy zachowań, będzie skłaniał się do wejścia we wspierające siebie i innych zachowania, które są bardziej zgodne z normami społecznymi.
Na pewno każdemu poleciłabym książkę „Terapia, prowokatywna”, ponieważ napisana jest przystępnym językiem, zawiera wiele humorystycznych fragmentów, momentami zaskakuje, a także pozwala spojrzeć na otaczającą nas rzeczywistość z innego punktu widzenia. Jednakże trudno mi dokonać jednoznacznej oceny samej terapii. Wedle mojej opinii, wszystkie założenia terapii prowokatywnej są wartościowe i mówiąc najogólniej, mają sens. Jednakże moją wątpliwość budził niekiedy sposób ich zastosowania w praktyce, prezentowany i zalecany przez autora. Bardzo podoba mi się pierwsze założenie, według którego klientowi należy wyznaczyć cel, którego osiągnięcie będzie wymagało od niego dokonania istotnych zmian. Takie wyzwanie będzie dla pacjenta punktem zaczepienia, swoistą alternatywą wobec bieżącej sytuacji. Zgadzam się również z autorem, iż pomocny tu będzie pewien rodzaj auto-złości typu „już tak dalej nie chce, musze coś zmienić”. Taka złość na samego siebie będzie motywowała pacjenta do tego, aby podjął działanie, aby zmierzył się z problem, zamiast tkwić w sytuacji, która go męczy i której ma już dosyć. Zastanowiło mnie jednak, jak autor posługuje się tym założeniem w pracy z pacjentem. Skoro terapeuta prowokatywny potwierdza najgorsze myśli pacjenta o sobie samym, skoro zachęca go do trwania w swych patologicznych zachowaniach, to w którym momencie stawia przed nim wyzwanie? Rozumiem to w ten sposób, iż pośrednim celem jest dla klienta zmierzenie się z tym, co mówi o nim terapeuta, a bezpośrednim udowodnienie terapeucie, iż się myli, a więc zmiana dysfunkcjonalnego zachowania, myślenia i odczuwania.
Pozytywnie oceniam także inne założenia, opisywane przez autora. W pełni zgadzam się ze stwierdzeniem, iż, pacjent tylko wtedy może się zmienić, jeżeli dokona takiego wyboru. Żadna terapia i żaden, nawet najlepszy terapeuta, choćby starał się jak tylko mógł, nie jest w stanie pomóc pacjentowi, jeżeli on sam tego nie będzie chciał. Bardzo ważne, aby pacjent zrozumiał,że jest odpowiedzialny za swoje zachowanie i że nikt za niego nie będzie dokonywał zmian, tylko on może to zrobić. Uważam również, za słuszne wymaganie od klinicystów, aby w stosunku do pacjenta, który zdecydował się podjąć leczenie, oczekiwali pozytywnych zmian, gdyż, jeżeli terapeuta będzie zakładał, iż w odniesieniu do danego pacjenta niewiele da się zrobić, zadziała to jak samo spełniająca się przepowiednia i to w dwie strony. Zniechęcony terapeuta nie będzie starał się wykorzystać wszystkich możliwości, które mogłyby pomóc pacjentowi, łącznie z przydzieleniem mu innego terapeuty, natomiast pacjent będzie zachowywał się zgodnie z tymi oczekiwaniami, a więc będzie przekonany, że nic mu nie pomoże.
Warto również zwrócić uwagę na zagadnienie dotyczące psychologicznej kruchości pacjentów, która według autora jest przesadnie wyolbrzymiana zarówno przez klinicystów jak i samych pacjentów. Moim zdaniem rzeczywiście należy więcej wymagać od klientów i nie ulegać ich postawie, która wysyła komunikat typu „jestem chory i delikatny, należy się ze mną obchodzić bardzo ostrożnie”. Zbytnia ostrożność terapeuty w stosunku do pacjenta będzie hamowała postęp w terapii. Ponieważ terapeuta bojąc się, iż urazi lub zrani klienta, nie będzie przekazywał mu komunikatów, które mogą być bolesne. W obawie o jego delikatna psychikę i wątłość emocjonalną, może unikać tematów trudnych, na które jak uważa, klient nie jest gotowy i nie zadawać pytań, co, do których pacjent stawia opór. To wszystko stanowi poważne ograniczenia, w efekcie, których terapeuta nie może korzystać ze wszystkich możliwości, które mogłyby pomóc pacjentowi w dokonaniu zmiany. Tak naprawdę, jeżeli pacjent ma uświadomić sobie, iż jego zachowania, utrwalone wzorce reakcji, sposób myślenia i odczuwania są patologiczne, to niejednokrotnie będzie musiał zmierzyć się z bólem i innym emocjami negatywnymi. Poza tym terapeuta ulegając przekonaniu, że pacjent jest delikatną i psychologicznie krucha istotą będzie w pewien sposób utwierdzał w tym klienta, który następnie może to wykorzystać, unikając odpowiedzialności za swoje leczenie. Bo skoro jest przecież taką krucha, wrażliwą osoba, to nie musi odpowiadać na pytania, na które nie chce, rozmawiać na tematy trudne i bolesne, w ogóle nie musi zdobywać się na jakikolwiek wysiłek, bo przecież jest zbyt słaby, to terapeuta powinien, oczywiście w sposób ostrożny i bezbolesny dokonać w pacjencie zmiany.
Kolejna ważna kwestia, która jak uważam warta jest omówienia, dotyczy akcentowania wagi przeszłych doświadczeń. Przykre, traumatyczne przeżycia z dzieciństwa lub przeszłości, pacjenci potrafią wykorzystywać jako wymówkę, aby usprawiedliwić swoją bieżącą sytuację. To kolejna metoda, którą pacjenci się posługują, aby uniknąć odpowiedzialności za swoje zachowanie. Uważają ze to nie ich wina, że tak postępują, że reagują w taki sposób, że dokonują takich a nie innych wyborów, ponieważ to wszystko spowodowane jest tym, co przeżyli w przeszłości. Tymczasem, jakkolwiek mogli nie mieć wpływu na patologiczne doświadczenia z dzieciństwa, czy inne przykre doświadczenia z przeszłości, to jak najbardziej mają wpływ na swoją obecną sytuację. Człowiek uczy się przez całe życie, wciąż doświadcza nowych sytuacji i jeżeli chce, może się zmieniać, choć wymaga to wysiłku, jednakże od niego zależy czy go podejmie.
Farrelly uważa, iż w pracy z pacjentem uzyskamy lepszy efekt wyrażając w stosunku do niego szczere odrzucenie, niż wymuszoną akceptację. Zgadzam się, co do tego, iż pacjenci wyczuwają sztuczność, przez którą terapeuta może być dla nich niewiarygodny. Poza tym terapeuta prowokatywny działa na dwóch płaszczyznach. Na poziomie werbalnym prowokuje, w sposób bolesny, a nawet okrutny drwi i wyśmiewa patologiczne odczucia i zachowania pacjenta, które to są potwierdzeniem jego najgorszych myśli o sobie samym i o tym, jak postrzegają go inni. Natomiast na poziomie niewerbalnym wyraża w stosunku do pacjenta, akceptację, sympatię i troskę. Myślę, że takie działanie może być rzeczywiście skuteczne. Pacjenci często obawiają się tego, jak są postrzegani w oczach innych, natomiast tu mogą zmierzyć się ze swoimi lękami, co więcej widzą, iż choć ich zachowania są patologiczne, to jednak są akceptowani przez terapeutę. Warto zwrócić uwagę, iż terapeuta nie wyśmiewa pacjenta, ale jego patologiczne wzorce zachowania.
Farrelly wykorzystuje tez zaobserwowaną podczas sesji tendencje pacjentów do podążania w odwrotnym kierunku, niż wskazuje im klinicysta, co uważam za bardzo trafne spostrzeżenie. Zatem kiedy pacjent, będzie słyszał, jak beznadziejnym jest przypadkiem, jak dalece niedostosowane i patologiczne są jego zachowania i sposób myślenia, odczuwania (co terapeuta celowo wyolbrzymia i przerysowuje) - będzie sprzeciwiał się wobec takiej oceny, uważając, że „aż tak źle ze mną nie jest”, następnie będzie chciał udowodnić swoją rację. Także, zachęcany w sposób humorystyczny, często absurdalny, do trwania w swych odbiegających od normy, dysfunkcjonalnych zachowaniach, będzie się skłaniał do tego, aby je zmienić, ponieważ sam zacznie dochodzić do wniosku, że pozostawanie w takiej sytuacji nie ma sensu i jedynie prowadzi do negatywnych konsekwencji.
Na samym początku podałam przykład sesji, ukazujący, jak dalece Farrelly jest w stanie posunąć się w pracy z pacjentem. Zastanawiam się, czy jest to konieczne, czy na nie można byłoby prowokować jednakże stawiając pewne granice, jak choćby w używaniu wulgarnych wyzwisk w stosunku do pacjenta i czy wtedy terapia byłaby równie skuteczna. Trudno mi to ocenić, gdyż tak naprawdę tylko w praktyce można by było uzyskać odpowiedź na to pytanie. Jednakże osobiście ja bym takie granice postawiła. Zresztą również w przykładach autora widać, iż sesje mniej „drastyczne”, także dają efekty, dlaczego więc wobec niektórych pacjentów Farrelly uważa, iż trzeba posunąć się dużo dalej, aby uzyskać oczekiwany rezultat? Chętnie bym zapytała o to autora. W książce zabrakło mi jednej rzeczy, a mianowicie dokładniejszych opisów zaburzeń przedstawianych pacjentów. Tak naprawdę w większości przypadków, czytelnik nie dowiaduje się, jaka jest diagnoza, otrzymując jedynie informacje na przykład, że jest to chroniczny pacjent. Poza tym „Terapię prowokatywną” oceniam pozytywnie i zachęcałabym do zapoznania się z jej treścią.
- Frank Farrelly, Jeff Brandsma – "Terapia prowokatywna". METAmorfoza, Wrocław 2004.
Opublikowano: 2009-01-15
Zobacz komentarze do tego artykułu
- Autor: bardan19 Data: 2009-01-26, 12:59:50 Odpowiedz
Bardzo dziękuję p Sasin za poruszenie tego tematu,szukanie nowych metod ,które mogą pomóc .Wydaje mi się,źe metoda prowokatywna w wielu przypadkach byłaby lepsza niź akceptowanie zachowań pacjenta bez względu na to ,czy mówi prawdę ,czy nie. Drastyczność tej metody moim zdaniem powinna być zminimali... Czytaj dalej
- RE: Terapia prowokatywna - CoachProwokator, 2010-02-07, 15:57:59
- RE: Terapia prowokatywna - impresja, 2010-02-07, 16:25:02