Artykuł

Andrzej Lipczyński

Andrzej Lipczyński

Wybrane aspekty opiniowania sądowo-psychologicznego


    Opiniowanie psychologiczne dla potrzeb sądu staje się powszechne, kiedy czyn zabroniony prawem jest szczególnej wagi i obwarowany wysokim wyrokiem. Jednym z tych czynów jest zabójstwo. Na biegłych ciąży obowiązek wnikliwego i profesjonalnego rozeznania wszystkich możliwych okoliczności czynu oraz osobowości opiniowanego. Psycholog w aktualnym stanie prawnym nie może samodzielnie wypowiadać się w kwestii poczytalności w myśl art. 31 KK.

W kodeksie karnym pojawiają się specyficzne pojęcia prawne, które bardziej dotyczą zjawisk i procesów psychicznych, niż prawa. Dotyczy to szczególnie zagadnień poczytalności i niepoczytalności. Pojawienie się takich pojęć jak „choroba psychiczna”, „upośledzenie umysłowe”, „zakłócenia czynności psychicznych” jak również „zdolność rozpoznania znaczenia czynu i pokierowanie postępowaniem” obliguje sąd do skorzystania z wiedzy specjalistycznej. Dotyczy to szczególnie sytuacji, kiedy do rozstrzygnięcia sprawy zachodzi konieczność uwzględnienia art. 31 KK, który stanowi, że „Nie popełnia przestępstwa , kto ,z powodu choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego lub innego zakłócenia czynności psychicznych, nie mógł w czasie czynu rozpoznać jego znaczenia lub pokierować swoim postępowaniem”.

Dla rozstrzygnięcia tej kwestii sąd powołuje biegłych. Na postawione przez sąd pytania, biegły psychiatra i psycholog może odpowiedzieć przy uwzględnieniu współczesnej wiedzy psychiatrycznej i psychologicznej.

Opinia biegłych szczególnego znaczenia nabiera wówczas, kiedy mamy do czynienia z zabójstwem. Zabójstwo jest stosunkowo rzadkim zjawiskiem kryminalnym, wymagającym od biegłych ostrożności i wnikliwości. Zabójcy są grupą wyjątkowo różnorodną pod względem zmiennych osobowościowych, różną się też okolicznościami, w których dochodzi do zabójstwa. Są to osoby o różnych właściwościach temperamentalnych (ekstrawertycy, introwertycy), skrajnie agresywni, bądź pozbawieni tej cechy, o różnym poziomie socjalizacji i w różnym stanie zdrowia psychicznego.

Spośród zmiennych psychologicznych jedynie labilność i nadpobudliwość emocjonalna, obniżenie sprawności intelektualnej czy też charakteropatyczne cechy osobowości, zdają się pozostawać w pewnym związku z tendencją do popełniania zabójstwa. Zabójstwo jest tego typu zachowaniem, które wynika z działania wielu, bardzo różnorodnych zmiennych. Niepowtarzalny układ tych zmiennych sprzyja popełnieniu zabójstwa [6].

Generalnie można podzielić zabójstwa na takie, które były zaplanowane i niezaplanowane. Większość zabójstw to czyny niezaplanowane, emocjonalnie związane z nagłą zaskakującą sytuacją kryzysową, która wyzwala gwałtowne reakcje emocjonalne.

W piśmiennictwie poświeconym zagadnieniu szeroko rozumianych uwarunkowań zabójstw wskazuje się na zróżnicowanie wewnętrznych i zewnętrznych czynników, mogących prowadzić do przestępstw. Opinia sądowo-psychologiczna w sprawie zabójstw będzie zawsze z psychologicznego punktu widzenia studium przypadku zgodnie z diagnostyką kliniczną. Wyniki badań zazwyczaj sugerują pewne zależności pomiędzy czynnikami osobowościowymi, sytuacyjnymi czy też motywacyjnymi, a skłonnością do popełnienia zabójstwa. Jest to jednak zależność jedynie statystyczna [2].

Niezbędne i zdecydowanie słuszne jest opiniowanie psychologiczne, uwzględniające jak najbardziej indywidualne podejście do osobowości sprawcy i jego czynu. Ostrożność ta dotyczy również w posługiwaniu się poglądami i schematami. Niepowtarzalność i złożoność psychologicznych uwarunkowań zabójstw musi być główną zasadą postępowania diagnostycznego biegłego psychologa klinicznego. Z tego ujęcia wynikają wnioski dotyczące przedmiotu i zakresu ekspertyzy w spawach zabójstw. Ekspertyza psychologiczna wykracza poza tradycyjną psychologiczno-psychiatryczną, gdzie głównym przedmiotem jest stan psychiczny sprawcy tempore criminis, stopień poczytalności. Przedmiotem opinii psychologicznej jest nie tylko osobowość sprawcy, sfera poznawczo-orientacyjna, lecz również wybrane właściwości procesów motywacyjnych, określających i determinujących zachowanie przestępcze. Opinia sądowo-psychologiczna winna uwzględniać osobowościowe tło motywacyjne, czyli wskazanie tych zmiennych, które usposabiają, czy też predestynują do określonych przestępstw. Badanie i ekspertyza psychologiczna powinna dotyczyć wybranych właściwości i mechanizmów procesu motywacyjnego przez wskazanie motywu dominującego, określenie kierunku, nasilenia, poziomu regulacji czynności przestępczych, mechanizmów obronnych i stopnia samokontroli. Przy diagnozie samokontroli zachowania jako umiejętności działania racjonalnego, opanowania stanów emocjonalnych wywołanych frustracją, należy uwzględnić zdolności unikania lub omijania przeszkód, oraz stawiania sobie plastycznych celów i optymalizacji realizacji [5]. Tak ujęty przedmiot opinii psychologicznej pozwala z jednej strony wypełnić bardziej współczesną treść pojęcia składającego się na psychologiczne rozumienie poczytalności, ułatwiająca psychologowi zarówno diagnozę nozologiczną, jak i określenie stopnia rozpoznawania znaczenia czynu przez sprawcę i możliwości pokierowania postępowaniem. Z drugiej strony opinia taka jest w stanie dać wymiarowi sprawiedliwości wielu informacji o sprawcy, a zwłaszcza o jego osobowości i motywacji, wykraczające przy tym zdecydowanie poza problematykę poczytalności.

Najogólniej rzecz biorąc, prawnik w ekspertyzie psychologicznej powinien znaleźć dane, stanowiące opis aktualnie funkcjonujących u sprawcy mechanizmów osobowościowych, środowiskowych, postaw rodzicielskich, metod wychowania osób znaczących, warunków materialnych, chorób i urazów. Diagnoza powinna ukazać genezę funkcjonujących w człowieku mechanizmów psychologicznych, stanowiących istotna przesłankę do analizy zgodności charakteru popełnionego czynu, a jego osobowością [3,4]. Sytuacyjne tło motywacyjne (zewnętrzne czynniki) mające wpływ na poziom i sprawność integracyjnych i regulacyjnych funkcji osobowości, może mieć charakter sytuacyjny ciągły, bądź nagły, bezpośrednio poprzedzającej zachowanie przestępcze. Na tę sytuację składają się: deprywacja ważnych potrzeb biologicznych i psychologicznych, przeciążenia, konfliktu motywacyjnego, utrudnienia bądź sytuacje nowe, nieznane, w których zawodzą wypróbowane do tej pory sposoby działania. Za każdym razem należy dokonać analizy deprywacji potrzeb (bezpieczeństwa, afiliacji, akceptacji, podtrzymania własnej wartości, dominacji czy miłości). Potrzeby te uruchamiają nieświadomie mechanizmy i procesy motywacyjne.

Analizując strukturę potrzeb otrzymuje się bardziej precyzyjny obraz osoby badanej. Analiza pozwala na diagnozę poczucia kontroli nad otoczeniem oraz poczuciem tożsamości. Psychologia od dawna zadaje sobie sprawę z tego, że stanowi to ważny wyznacznik zachowań agresywnych.

Badając procesy motywacyjne tempore criminis należy zdać sobie sprawę z trudności, na jakie napotyka psychiatra i psycholog. Trudności te wynikają chociażby z tego, że od czasu dokonania przestępstwa do badania upływa dość dużo czasu. Zabójstwo, zagrożenie wysokim wyrokiem i przebywanie w areszcie powoduje uruchomienie mechanizmów obronnych. Tworzą się one poza kontrolą sprawcy i bez jego czynnego udziału. W tej sytuacji dla wielu psychologów diagnozowanie czynników leżących u podstaw analizowanego czynu jest utrudnione. Pozostaje jedynie dokonanie analizy osobowości sprawcy z okresu poprzedzającego czyn. Na tej podstawie, po uwzględnieniu materiałów z akt sprawy, można jedynie sformułować mniej lub bardziej prawdopodobne sądy o uwarunkowaniach, jak i przebiegu czynu.

Bardzo ważnym elementem w diagnozowaniu psychologicznym na użytek sądu jest odpowiedni dobór metod i technik badania psychologicznego. Niektóre testy psychologiczne są na tyle czułe, że w analizie konieczne jest uwzględnienie nasilenia tych zmiennych, które ulęgają wpływowi czynników zewnętrznych, sytuacyjnych. Natomiast wyraźnie należy zwrócić uwagę na te czynniki testu, które dają biologiczny wymiar osobowości. Te biologiczne cechy osobowości mogą biegłemu dostarczyć informacji o cechach predysponujących do zabójstwa. Ze szczególną ostrożnością należy traktować te parametry, które mówią o systemie wartości, postawach, nastawieniach, oczekiwaniach, obrazie własnej osoby, konfliktach emocjonalnych. W związku z tym opiniowanie powinno szczególnie opierać się na wywiadzie klinicznym, badaniach testowych ze szczególnym uwzględnieniem tych zmiennych, które podlegają wpływom sytuacji zewnętrznej uwzględniając zmienność i kierunek.

Wśród znaczących zmiennych psychologiczno-psychiatrycznych znajdują się organiczne uszkodzenia centralnego układu nerwowego. W dobie nowoczesnych metod badania wykrycie występowania uszkodzenia CUN nie stanowi problemu. Faktem jednak jest to, że nie każda osoba z organicznym uszkodzeniem centralnego układu nerwowego dokonuje czynu kryminalnego. Na ogół cechami charakterystycznymi dla osób z uszkodzeniem CUN są niekorzystne dla społecznego funkcjonowania cechy charakteropatyczne osobowości, jak obniżony krytycyzm, nadpobudliwość, drażliwość czy agresywność. Czynnikami, które mogą mieć znaczenie, to wychowanie i warunki rozwojowe. Niekorzystne warunki rozwoju i wychowania mogą powodować, że osoby z organicznym uszkodzeniem mózgu zamanifestują swoim zachowaniem niekontrolowana skłonność do agresji na wszelkie zagrażające bodźce. Oznacza to reagowanie na poziomie emocjonalno-popedowym. Inna, cechą charakterystyczną dla tego schorzenia jest generowanie i kumulowanie napięcia emocjonalnego. Rzadkość tego procesu nie znajduje odbicia w strukturze osobowości. Stanowi to dodatkową trudność w opiniowaniu [2].

Inną trudność stanowią przypadki zabójstw lub innych czynów zabronionych prawem z udziałem więcej niż jednego sprawcy. Wówczas, opinia psychologa z konieczności powinna oprzeć się na analizie istniejących obiektywnie praw rządzących mała grupę społeczną. Jednym z podstawowych praw jest tendencja do upodabniania się, ujednolicania zachowań członków grupy. To ujednolicanie dotyczy nie tylko samego spostrzegania, rozumienia i interpretowania zjawisk, ale wpływa również na przebieg procesów samokontroli oraz istotnie je organizując [1].

Współczesna wiedza psychologiczna jest w stanie dostarczyć wymiarowi sprawiedliwości dostatecznych informacji o procesach motywacyjnych osób dokonujących czynu zabronionego prawem. Nie jest zjawiskiem odosobnionym wydanie wspólnej psychologiczno-psychiatryczną opinii. Nawet wtedy, kiedy opinia psychologiczna jest samodzielną, to powinna stanowić integralną część opinii sądowo-psychiatrycznej, szczególnie w przypadku, kiedy dotyczy to zabójstwa lub innych czynów zagrożonych wysokim wyrokiem. Na zakończenie należy wyraźnie zaznaczyć, że sąd nie wywołuje samodzielnej opinii psychologicznej w sprawach, w których ma zastosowanie art. 31 KK.




Bibliografia


  1. Domachowski W.: Tendencja do ujednolicenia zachowań jako kryterium orzecznictwa. Materiały z II Ogólnopolskiej Konferencji pt. Współpraca psychologiczno-psychiatryczna w ekspertyzach sądowych. Katowice 27-29.05.1982.Katowice 1983.
  2. Gierowski J.K.: psychologiczno-psychiatryczna ocena znaczenia organicznego uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego u sprawców zabójstw. Materiały VII Krajowej Konferencji Sekcji psychiatrii Sądowej PTP pt. Teoria i praktyka oceny poczytalności. Cedzyna 9-11.06.1988 (red. R Rutkowski,Z Majchrzyk).Warszawa 1988,s 195-210.
  3. Stanik J.M.: Zastosowanie psychologii klinicznej w praktyce sądowej. W: Psychologiczne problemy funkcjonowania człowieka w sytuacji pracy. Z problematyki pracy biegłego sądowego psychologa (red. J.Stanik). Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1981.
  4. Stanik J.M.: Współpraca psychiatryczno-psychologiczna w ekspertyzach sądowych. W problemy psychologiczno-psychiatryczne w procesie karnym ( red. J Stanik) Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, nr 681, Katowice 1985.
  5. Stanik J.,Erenbrod R.: Zastosowanie Skali Agresji Bussa-Durkee(SABD) w diagnostyce psychologicznej. W: Wybrane techniki diagnostyczne w psychologii klinicznej (red. J.Stanik).Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1980.
  6. Wolfgang M.E., Ferracuti F.: The subculture of violence. Tavistock,London 1967.



Opublikowano: 2005-01-19



Oceń artykuł:


Skomentuj artykuł
Zobacz komentarze do tego artykułu